արխիվ

պատմություն  և  տնտեսագիտություն

Արցախյան ազատամարտ

Արցախյան ազատամարտ (նաև գոյամարտ, պատերազմ), Արցախի հայ բնակչության պայքարն հանուն Հայաստանի հետ միացման և ընդդեմ ադրբեջանական ագրեսիայի: Հակամարտության երկրորդ կողմն է Ադրբեջանը, որը ձգտում էր նվաճել Արցախը: Չարդախլու հայկական գյուղում 1987 թվականին տեղի ունեցած հայ-ադրբեջանական ընդհարումներից Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում սկսվեց հայերի բնաջնջում, ինչից հետո հակամարտությունը աստիճանաբար վերաճեց հայ-ադրբեջանական լայնամասշտաբ պատերազմի:

Արցախյան գոյամարտը 20-րդ դարի վերջում[խմբագրել]

1988 թվականից Ադրբեջանը սանձազերծեց Հայ-Ադրբեջանական պատերազմ: Լավ զինված ադրբեջանական բանակը, ջոկատներից սկսեցին լայնածավալ հարձակումները Հայ-ադրբեջանական սահմանի ամբողջ երկայնքով: Պատերազմի հորձանուտում հայերը միացիալ ուժերով ստեղծեցին հայոց ազգային բանակ, որը կազմում էր մոտ 20-25 հազար: Ադրբեջանի բանակը 75-80 հազար: Սակայն հայերը կարողացան հետ մղել հակառակորդի գրոհը և ազատագրել Արցախը: Ադրբեջանական բանակի նշանառված հարվածներին զոհ են գնում հազարավոր հայ խաղաղ բնակիչներ: Հայկական կողմը կորցրեց Արծվաշենը, Մարդակերտի, Մարտունիի, Շահումյանի շրջանների մի մասը: Հայկական ուժերի վճռական գործողություններին հակառակորդը չկարողանալով դիմադրել և վախենալով ավելի ծանր կորուստներ կրելու մտքից զինադադար է խնդրում, որը կնքվում է 1994 թվականի Մայիսի 12-ին: Արդյունքում հայերը ունենում են 5 հազար զոհ (ինչպես նաև՝ հազարավոր զոհեր խաղաղ բնակչության շրջանում), իսկ Ադրբեջանցիները՝ 40 հազար զոհ: Արցախյան գոյամարտում հայ ազգը ցույց տվեց իր միասնականության ուժը, կարողացավ կասեցնել հակառակորդի ագրեսիան և ազատագրել հայկական տարածքների մի մասը:

Արցախյան ազատագրական պատերազմ[խմբագրել]

Արցախյան ազատագրական պատերազմը Արցախի Հանրապետության դեմ Ադրբեջանի Հանրապետությանագրեսիայի հետևանքով ծագած զինված հակամարտությունն է 1988–1994-ին: Կոչվում է նաև Արցախյան ազատագրական պատերազմ 1988–1994 կամ արցախա-ադրբեջանական զինված հակամարտություն: 1988-ից մինչև 1991-ի ապրիլի 30-ը կրել է հիմնականում տեղային բնույթ և դրսևորվել համապարփակ շրջափակման, պետական ու անհատական ունեցվածքի ավարառության, բերքի և ցանքատարածությունների փչացման կամ բերքահավաքին խոչընդոտելու, հայկական բնակավայրերի, մերձակա օժանդակ տնտեսությունների ու արտադրական ձեռնարկությունների վրա ավազակային հարձակումների և հակաօրինական այլ գործողությունների տեսքով: Դրանց հաջորդել են կազմակերպված ու բացահայտ զինված ներխուժումները և տարածքներ զավթելու, հայ ազգաբնակչությանը բռնի տեղահանելու նպատակով իրականացված լայնածավալ ռազմական գործողությունները:

Կրոն

Կրոնը հասարակական գիտակցության ձև, հետադիմական աշխարհայացք, որը «ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ այն արտաքին ուժերի ֆանտաստիկ արտացոլումը մարդկանց գլուխներում, որոնք իշխում են մարդկանց վրա նրանց ամենօրյա կյանքում,մի արտացոլում, որի մեջ երկրային ուժերը վերերկրային ձև են ընդունում»:

Կրոնական գիտակցություն

Կրոնական գիտակցության հիմնական հատկանիշը հավատն է գերբնականի նկատմամբ, որը դրսևորվում է գերբնական էակների (աստվածներ, ոգիներ են), բնական երևույթների միջև գերբնական կապերի (մոգություն, տոտեմիզմ), նյութական իրերի գերբնական հատկությունների (ֆետիշիզմ) գոյության ընդունմամբ, դրանց նկատմամբ հուզական վերաբերմունքով և պրակտիկ պատրանքային փոխհարաբերությամբ:

Կրոնական պաշտամունք

Կրոնական պաշտամունքի առարկան գերբնականն է: Պաշտամունքային գործունեության տարրերն են՝ ծեսը, կրոնական տոները, զոհաբերությունը: Կրոնական կազմակերպությունը որոշակի դավանանքի տեր մարդկանց միավորումն է: Նախնադարում կրոնական խումբը համընկել է ցեղի կամ տոհմի հետ: Դասակարգային հասարակությունում ցեղային պաշտամունքը փոխարինվել է պետականով, իսկ առանձին կրոնական միավորումներն՝ եկեղեցով: էթնիկական հանրությունների ընդգրկման սահմանները նկատի ունենալով՝ կրոնը կարելի է դասակարգել. 1. տոհմացեղային կամ նախնադարյան հասարակության իշխող կրոններ (մոգություն, տոտեմիզմ, ֆետիշիզմ, անիմիզմ են) 2. ազգային կամ մեկ էթնիկական կազմավորմանը վերաբերող կրոններ (հուդայականություն, հինդուիզմ, շայնիզմ են) 3. համաշխարհային կրոններ (բուդդայականություն, քրիստոնեություն, մահմեդականություն):

Կրոնի ծագումը

Ազգային և համաշխարհային կրոններն իրենց հերթին բաժանվում են բազմաթիվ ուղղությունների և աղանդների: Հայտնի են կրոնի ծագման և սոցիալական դերի բազմաթիվ մեկնաբանություններ: Աստվածաբանությունը և իդեալիզմը քարոզում են կրոնի՝ բնածնության ուսմունքը: Կրոն բխել է համաշխարհային ոգուց, անհատի ներքին ապրումներից ու պահանջներից, հանգեցվել անհատական կամ կոլեկտիվ մտածողության (Պլատոն, Հեգել, Է. Թեյլոր, Հ. Սպենսեր, Է. Դյուրկհեյմ, Ու. Ջեմս, Զ. Ֆրեյդ): Մինչ մարքսիստական աթեիստական միտքը փորձում էր հիմնավորել, որ ոչ թե կրոնն է մարդուն ստեղծել, այլ մարդը՝ կրոնը: Զարգացնելով Սպինոզայի, Թ. Հոբսի, ժ. Մելյեի, Վոլտերի, Պ. Հոլբախի և մյուսների աթեիստական գաղափարները՝ հայ առաջավոր մտածողները նույնպես գտնում էին, որ կրոնի երկրային ծագում ունի: Միքայել Նալբանդյանը պնդում էր, որ կրոնը տգիտության և սարսափի արդյունք է, Ստեփանոս Նազարյանի կարծիքով՝ բնական երևույթները ճիշտ չհասկանալու, իսկ ըստ Գ. Կոստանդյանի՝ «Կրոնի երևակայած խորհուրդները՝ մարդերե շինված են»: Մինչ դեռ անհրաժեշտ էր իրական կյանքի հարաբերություններից բխեցնել համապա տասխան կրոնական ձևերը, որը, ինչպես նշում են մարքսիզմի դասականները, միակ մատերիալիստական և, հետևաբար, միակ գիտական մեթոդն էր: Մարքսիզմը, չընդունելով կրոնի ծագման և սոցիալական դերի մասին իդեալիստական տեսությունները գտնում է, որ այն սոցիալ-պատմական երևույթ է, և նրա վերացումը պետք է կապել կրոն-ծնող սոցիալական պատճառների վերացման հետ: Կրոնը առաջացել է բնական և հասարակական ուժերի դեմ նախնադարյան մարդու պայքարի հարաբերական անզորությամբ: Չկարողանալով բացատրել իրական երևույթները՝ մարդը մտացածին կապեր ու գերբնական հատկություններ է հաստատել այնտեղ, ուր իշխում են օբյեկտիվ օրինաչափությունները: Տեսական մտածողության սաղմնավորման շնորհիվ մարդը, առարկայական իրականությունից վերացարկվելով, իր մտացածին երևակայական ուժերին հաղորդում է ինքնուրույն գոյություն, սուբաոանցիոնալ, կար գավորիդ նշանակություն, ապա և կենդանի, անձնավորված էակի (օրինակ աստծու) հատկանիշներ: Այսպես ձևավորվել է կրոնի ծագման իմացաբանական հնարավորությունը: Այս պրոցեսի և կրոնական պատկերացումների առաջացման համար էական ազդեցություն են ունեցել նաև մարդկային հույզերն ու ապրումները (սարսափ, վախ, միայնություն, դժբախ տություն): Կրոնի իմացաբանական արմատների կապակցությամբ Լենինը նշում է, որ «Նա անհող չէ, նա անպտուղ ծաղիկ է, անտարակույս, բայց մի անպտուղ ծաղիկ, որը բուսնում է մարդկային... կենդանի ծառի վրա»: Այստեղից բխում է նաև կրոնի և իդեալիզմի իմացաբանական արմատների ընդհանրությունը: Սակայն կրոնի առաջացման իմացաբանական հնարավորությունը կարող է իրականության վերածվել միայն սոցիալ-տնտեսական որոշակի պայմանների առկայության դեպքում:

Կրոնի բնութագրումը դասակարգային հասարակություններում

Դասակարգային հասարակություններում կրոնի սոցիալական պայմանավորվածությունը արտահայտվում է դասակարգային ճնշման ու շահագործման ձևով: «Աշխատավոր մասսաների սոցիալական ճնշվածությունը, գրել է Վլադիմիր Իլյիչ Լենինը, նրանց առերևույթ կատարյալ անօգնականու թյունը կապիտալիզմի կույր ուժերի հանդեպ, որն ամեն օր և ամեն ժամ հազարապատիկ ավելի ամենասոսկալի տառապանքներ, ամենավայրագ տանջանքներ է պատճառում շարքային բանվոր մարդկանց, քան ամեն տեսակ արտակարգ պատահարները... ահա թե որտեղ է կրոնի արդի ամենախոր արմատը»: Կրոնի հասարակական հետադիմական դեր է կատարում և ծառայում է իրեն սնող հասարակական հարաբերությունների պահպանմանը: Այս պատճառով, «Կրոնական թշվառությունը միաժամանակ իրական թշվառության արտահայտությունն է և այդ իրական թշվառության դեմ ուղղված բողոքը: Կրոնը ճնշված արարածի հառաչանքն է, անգութ աշխարհի սիրտն է, ճիշտ այնպես, ինչպես վայրագ կարգերի ոգին է այն: Կրոնը ժողովրդի հաշիշն է» : Կրոնը արգելակել է հասարակության առաջադիմությունը, դանդաղեցրել տնտեսության, մշակույթի, գիտության, արվեստի զարգացումը: Հասարակական կյանքի վերաբերյալ կրոնական գաղափարախոսությունը եղել և մնում է նախախնամական և ճակատագրապաշտական: Այն թերագնահատում է մարդու տեղն ու դերը պատմության մեջ, խոչընդոտում իրականության գիտական իմաստավորումը, հասարակության առաջընթացը, ձևակերպում կեղծ պատկերացումներ տիեզերքի կառուցվածքի մասին, մշակում մտածողության և վարքագծի որոշակի ստերիոտիպեր, հավատացյալներին ներարկում սեփական անձի թշվառության, մեղավորության զգացումներ, աստծուն վերագրում ուժի, արդարության, բարության հատկանիշներ, բացասական վերաբերմունք դաստիարակում իրական աշխարհի նկատմամբ, մարդկանց ապագան կապում հանդերձյալ աշխարհի» գոյության հետ: Իր շատ հատկանիշներով կրոնը կապվում է իդեալիզմի հետ, անհամատեղելի դառնում գիտական մտածողության հետ: ՍՍՀՄ-ում հակամարտ դասակարգերի վերացումով վերացան կրոն ծնող սոցիալական արմատները: Եկեղեցին բաժանված է պետությունից, և կրոնի նկատմամբ մարդ կանց վերաբերմունքը իրականանում է առանց հարկադրանքի՝ խղճի ազատության սկզբունքով: Միևնույն ժամանակ սոցիալիստական հասարակարգում պայմաններ են ստեղծվում մարդկանց գիտակցությունը կրոնական հայացքներից ազատելու համար: Այս գործում խոշոր դեր ունի նաև աթեիստական դաստիարա կությունը (տես Աթեիզմ): Իսկ «Իրական աշխարհի կրոնական արտացոլումը կարող է ընդհանրապես չքանալ միայն այն ժամանակ, երբ մարդկանց առօրյա գործնական կյանքի հարաբերությունները արտահայտվեն մարդկանց՝ միմյանց և բնության նկատմամբ ունեցած հստակ ու բանական հարաբերությունների մեջ»: Սոցիալիզմի հաղթանակը ՍՍՀՍ-ում ու սոցիալիզմի համաշխարհա յին համակարգի ստեղծումը, գիտության, մշակույթի զարգացումն ու արդի գիտատեխնիկական առաջադիմությունը խոր ճգնաժամի մեջ են գցել կրոնական գիտակցությունը: Սեկընդմիշտ բացահայտվել է իրականության հետ կրոնի ունեցած հակասությունը, բնական և հասարակական երևույթների քննարկման ու օբյեկտիվ գնահատման նրա անզորությունը:

Տոհմացեղային կամ նախնդարյան հասարակության հավատալիքներ

Մոգություն

• Կախարդություն
• Ոգեպաշտություն
• Բնապաշտություն
• Տոտեմիզմ
• Ֆետշիզմ
• Անիմիզմ

Ազգային կամ մեկ էթնիկական կազմավորման կրոններ

• Հինդուիզմ
• Հուդայականություն
• Ջայնիզմ
• Սինտոյիզմ
• Զրադաշտական կրոն
• Հեթանոսություն

Համաշխարհային կրոններ

• Բուդդայականություն
• Իսլամ
• Քրիստոնեություն

Տես նաև

• Աթեիզմ
• Աղանդավորություն
• Անապատականություն
• Կաբալա
• Կրակապաշտություն
• Հայ Առաքելական եկեղեցի

ԱԲԳԱՐ ԹՈԽԱԹԵՑԻ

Գործունեությունը` Կրոնական գործիչ, Հանրային գործիչ, Տպագրիչ

Բնակավայրը` Իտալիա

Սեռը` Արական

XVI դ. տպագրիչ, հոգևորական, հաս-քաղ. գործիչ։ 

Սաֆար Աբգար, Աբգար Եվդոկացի, Աբգար Դպիր 

Ծ. և մ. թթ. անհտ 

1562-ին ազգ-ազատագր. գործերով մեկնել Է Հռոմ։ 

1565-ին Վենետիկում տպագրել Է «Խառնայ փնթուր տումարի...» օրացույցը և Սաղմոսարան (1565-66)։ 

Ապա տեղափոխվել Է Կ.Պոլիս և տպագրել ևս 6 գիրք` 1567-68-ին` «Փոքր քերականութիւն», 1568-ին` «Տօնացոյց», «Պարզատումար», «ժամագիրք» և «Պատարագամատոյց» (երկուսը միասին), «Տաղարան», 1569-ին` «Մաշտոց»։ 

Լատ. թարգմանությամբ մեզ Է հասել Ա.Թ–ու հեղինակած դավանագիրը

Իմանուիլ Կանտ

Կենսագրությունը[խմբագրել]

Իմանուիլ Կանտը (1724 - 1804) գերմանական դասական փիլիսոփայության հիմնադիրն է։ Նա ծնվել է Պրուսիայի մայրաքաղաք Քյոնիսբերգում, արհեստավորի ընտանիքում։ Կանտի ողջ կյանքն անցել է Քյոնիսբերգում։ Ստանալով միջնակարգ կրթություն՝ նա սովորում է տեղի համալսարանի աստվածաբանական ֆակուլտետում, որն ավարտելուց հետո շուրջ տասը տարի զբաղվում է տնային ուսուցչությամբ։ 1755 թ. հաջողությամբ պաշտպանելով երկու ատենախոսություն՝ նա սկսում է դասավանդել Քյոնիսբերգի համալսարանում որպես պրիվատ դոցենտ։ Կանտը դասախոսություններ էր կարդում ոչ միայն մետաֆիզիկայի, տրամաբանության և բարոյագիտության, այլև մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի, աշխարհագրության և մարդաբանության վերաբերյալ։ 1770 թ. ստանալով պրոֆեսորի պաշտոն՝ նա գլխավորում է մետաֆիզիկայի և տրամաբանության ամբիոնը, իսկ ավելի ուշ՝ դառնում փիլիսոփայության ֆակուլտետի դեկան և համալսարանի ռեկտոր։ Նա մահացավ 1804 թ.։

Փիլիսոփայական Հայացքներ[խմբագրել]

Կանտի փիփսոփայական հայացքների զարգացումը սովորաբար բաժանում են երկու շրջանի՝ մինչքննադատական և քննադատական։ Մինչքննադատական շրջանում (մինչև 70-ական թվականների սկիզբը) Կանտի ուշադրության կենտրոնում հիմնականում գտնվում էին բնափիլիսոփայական հարցերը, հատկապես տիեզերքի առաջացման հարցը։ Մերժելով նյութի կրավորականության մասին Նյուտոնի տեսակետը՝ Կանտը, ի տարբերություն Լայբնիցի, կարծում է, որ ակտիվությամբ օժտված են ոչ թե հոգևոր մոնադները, այլ նյութը, որին բնորոշ են երկու հակադիր ուժ՝ վանողականություն և ձգողականություն։ Այդ ուժերն էլ պայմանավորում են նյութական մասնիկների շարժումը։ 1755 թ. Կանտր հրատարակում է «Երկնքի համընդհանուր բնական պատմություն և տեսություն» աշխատությունը, որում առաջադրում է Արեգակնային համակարգի առաջացման մի վարկած, ըստ որի՝ տիեզերքը առաջացել է նյութական մասնիկների մի վիթխարի ամպից, մասնիկներ, որոնք ձգողականության և վանողականության ուժերի փոխներգործության հետևանքով գոյացնում են տիեզերական մարմինները։ Տասնյակ տարիներ անց, Կանտից անկախ, այս վարկածը մաթեմատիկական հիմնավորումներով հանդերձ առաջադրեց նաև Լապլասը, որի պատճառով դա գիտության պատմության մեջ հայտնի է որպես Կանտ-լապլասյան։ Կանտի տիեզերածնական տեսության փիփսոփայական նշանակությունը նախ այն էր, որ դրանում առաջադրվում էր տարածության և ժամանակի մեջ տիեզերքի առաջացման գաղափարը, երկրորդ, թեև Կանտը չի հրաժարվում Աստծո և արարչագործության ընդունումից, այնուհանդերձ, նա փորձում է ներկայացնել տիեզերքի առաջացման բնական պատմությունը («տվեք ինձ մատերիա և ես ձեզ ցույց կտամ, թե ինչպես դրանից պետք է առաջանա աշխարհը», ասում է Կանտը)։ Երրորդ, այդ տեսության մեջ հիմնավորում է տիեզերական երևույթների համընդհանուր փոխկապակցվածության և փոխներգործության գաղափարը։ /Կանտի «քննադատական փիլիսոփայությունը» ձևավորվում է 70-ական թվականների սկզբին։ 1781 թ. նա հրատարակում է «Զուտ բանականության քննադատություն», 1788 թ.՝ «Պրակտիկ բանականության քննադատություն», իսկ 1790 թ.՝ «Դատողունակության քննադատություն» հիմնարար աշխատությունները, որոնցում շարադրված են նրա իմացաբանական, բարոյագիտական և գեղագիտական ուսմունքները։ Նախորդ փիլիսոփաների ուշադրության կենտրոնում, նշում է Կանտը, գտնվում էր իմացության առարկան և ոչ թե իմացության եղանակների և հնարավորությունների հետազոտությունը։ Դա դոգմատիկ փիլիսոփայություն էր, որովհետև անքննադատաբար էր վերաբերվում բանականության և զգայության իմացական ունակություններին։ Մինչդեռ փիփսոփայությունր պետք է ուսումնասիրի ոչ թե աշխարհը, այլ դրա ճանաչողության եղանակը։ Այսինքն՝ նրա հետազոտության առարկան պետք է փնտրի ոչ թե այն, թե ի՞նչ ենք ճանաչում, այլ՝ ինչպե՞ս ենք ճանաչում։ Այդպիսի փիլիսոփայությունը Կանտն անվանում է «քննադատական» կամ «տրանսցենդենտալ» և դա բնորոշում է որպես «կոպեռնիկոսյան հեղաշրջում» փիլիսոփայական մտքի պատմության մեջ։ Այդ «հեղաշրջման» իմաստը հետևյալն է. մենք ճանաչում ենք ոչ թե ինքնին իրերը, այլ դրանց երևույթները մեր գիտակցության մեջ, ընդսմին, դրանց ճանաչելությունը պայմանավորված է մեր հայեցողության և բանականության ակտիվ գործունեությամբ։ Գերմանացի մտածողի կարծիքով՝ փիլիսոփայությունը պետք է պատասխան տա հետևյալ հարցերին՝

ա) ի՞նչ կարող է մարդը իմանալ,

բ) ի՞նչ կարոդ է մարդը անել,

գ) ինչի՞ վրա նա պետք է իր հույսը դնի,

դ) ի՞նչ է մարդը։

«Զուտ բանականության քննադատություն» իմացաբանական բնույթի աշխատության մեջ Կանտը պատասխանում է «ի՞նչ կարող է մարդը իմանալ» հարցին։ Կանտը ելնում է այն փաստից, որ գիտությունը մեզ տալիս է հավաստի գիտելիք։ Հետևաբար, քննարկման առարկա պետք է դառնա ոչ թև այն, թև հնարավո՞ր է արդյոք գիտական գիտելիքը, այլ թե ո՞ր դեպքում գիտելիքը կարող ենք համարել հավաստի, օբյեկտիվ և անհրաժեշտ։ Քանի որ գիտելիքի արտահայտման ձևը դատողությունն է, Կանտը նախ և առաջ անդրադառնում է դատողությունների դասակարգմանն ու վերլուծությանը։ Նա տարբերակում է երկու տիպի դատողություն՝ վերլուծական (անալիտիկ) և համադրական (սինթետիկ)։ Վերլուծական դատողությունները հիմնականում նույնաբանություններ են, որովհետև դրանցում պրեդիկատը նոր գիտելիք չի հաղորդում սուբյեկտի մասին։ Օրինակ, «Բոլոր մարմիններն ունեն տարաձգություն» դատողության մեջ պրեդիկատը չի ընդլայնում սուբյեկտի մասին գիտելիքը, որովհետև «մարմին» հասկացության բովանդակության մեջ անհրաժեշտաբար մտնում է «տարաձգություն» հասկացողությունը։ Վերլուծական դատողությունների հիմքում ընկած է տրամաբանության նույնության օրենքը։ Կանտի կարծիքով, վերլուծական դատողությունների իմացական արժեքը չնչին է։

Համադրական դատողություններում պրեդիկատը ընդլայնում է մեր գիտելիքը սուբյեկտի մասին։ Օրինակ, «Որոշ մարմիններն ունեն ծանրություն» դատողությունում «ծանրություն» հասկացությունը տարբեր է «մարմին» հասկացությունից և վերլուծության միջոցով հնարավոր չէ «մարմնից» բխեցնել «ծանրություն» հասկացությունը։ Համադրական դատողությունները իմացական ավելի մեծ արժեք են ներկայացնում, քան վերլուծական դատողությունները։ Կանտը տարբերակում է նաև ճանաչողության երկու ձև՝ ապրիորի (մինչփորձնական, փորձից չկախված) և ապոսթերիորի (փորձնական, էմպիրիկ)։ Վերլուծական դատողությունները ապրիորի բնույթ ունեն։ Օրինակ, անկախ փորձից, մենք գիտենք, որ եռանկյունին ունի երեք անկյուն։ Համադրական դատոդություններր կարող են լինել ապոսթերիորի և ապրիորի։ Համադրական փորձնական դատոդությունները չունեն անհրաժեշտ և համընդհանուր բնույթ, որովհետև փորձը մեզ տալիս է միայն պատահական, մասնավոր գիտելիք։ Սակայն հավաստի գիտելիքը պետք է լինի անհրաժեշտ, օբյեկտիվ և համընդհանուր, իսկ դա կարող է ապահովել միայն ապրիորի ճանաչողությունը։ Կանտի համար կարևոր է դառնում պարզել, թե ինչպե՞ս են հնարավոր ապրիորի համադրական դատողությունները մաթեմատիկայի, բնագիտության և մետաֆիզիկայի մեջ։ Կանտը տարբերակում է ճանաչողության երեք աստիճան՝ զգայականություն, բանախոհություն և բանականություն։ Զգայական իմացությունն իրականացվում է հայեցողության ձևերի (տարածության և ժամանակի), բանախոհականը՝ հասկացությունների, իսկ բանականը գաղափարների միջոցով։

Մաթեմատիկայում ապրիորի համադրական դատողությունները հնարավոր են, որովհետև մաթեմատիկական գիտելիքը հիմնվում է զգայականության հայեցողության ձևերի՝ տարածության և ժամանակի վրա։ Կանտի կարծիքով տարածությունը և ժամանակը մարդկային հայեցողության ապրիորի ձևերն են, որովհետև բոլոր մարդիկ ամեն ինչ պատկերացնում են որպես տարածության և ժամանակի մեջ գոյություն ունեցող։ Այսինքն՝ տարածությունը և ժամանակը ոչ թե իրերի հատկություններն են, այլ մարդկային հայեցողության իդեալական, սուբյեկտիվ ձևերը։ Դրանք ոչ մի կապ չունեն դրսից ստացվող գիտելիքի բովանդակության հետ, բայց լինելով ապրիորի, պայմանավորում են մաթեմատիկական գիտելիքի համընդհանրականությունն ու անհրաժեշտությունը։ Կանտը պնդում է, թե քանի որ արտաքին աշխարհի մասին մենք պատկերացում ենք կազմում այդ իդեալական ձևերի միջոցով, ուստի, չենք կարող իմանալ թե ինչպիսին է աշխարհն ինքնին։ Նա տարբերակում է ինքնին իրերի և երևույթների աշխարհներ։ Ինքնին իրերն սկզբունքորեն անճանաչելի են, որովհետև փորձի մեջ չեն տրվում։ Մենք ճանաչում ենք միայն գիտակցության երևույթները, որոնք էլ հանդես են գալիս որպես իմացության բուն առարկա։ Թեև ինքնին իրերը Կանտը համարում է անճանաչելի, այնուհանդերձ, դրանք չափազանց կարևոր դեր են խաղում իմացության գործրնթացում։ Ինքնին իրերը գիտելիքի բովանդակության աղբյուրն են. դրանք ներգործում են զգայարանների վրա և առաջացնում զգայություններ։

Եթե մաթեմատիկայում ապրիորի համադրական դատոդությունները հնարավոր են շնորհիվ զգայական հայեցողության ձևերի, ապա բնագիտության մեջ՝ շնորհիվ բանախոհության ապրիորի ձևերի՝ հասկացությունների (կատեգորիաների)։ Եթե զգայականության միջոցով տրվում է ճանաչողության առարկան, ապա բանախոհության միջոցով դա մտածվում է։ Կանտը շեշտում է այն միտքը, որ գիտելիքը զգայական և բանախոհական միացյալ գործունեության արդյունք է, որովհետև «զգայություններն առանց հասկացությունների կույր են, իսկ հասկացություններն առանց զգայությունների դատարկ են»։ Բանախոհության հասկացությունների միջոցով իրականացվում է զգայական փորձնական նյութի իմաստավորում։ Բանախոհությունը զգայական պատկերացումների մեջ հաստատում է կապ, կարգավորվածություն և ստեղծում աշխարհի միասնական ու ամբողջական գիտական պատկերը։ Կանտի կարծիքով՝ բանախոհության ապրիորի ձևերը՝ հասկացությունները, փորձի շրջանակներից դուրս չեն կարող կիրառվել։ Դրանք զուտ ձևեր են, կաղապարներ, զուրկ բովանդակությունից։ Այլ խոսքով, բանախոհական ճանաչողությունն ունի միջնորդավորված բնույթ։ Կանտը ժխտում է ինտելեկտուալ ինտուիցիայի հնարավորությունը, բանախոհությունը չի կարող անմիջականորեն, փորձի տվյալներն անտեսելով, ճանաչել մտահասանելի իրերը։ Բանախոհությունն ինքն է կառուցում ճանաչողության առարկան, այսինքն՝ դրան հաղորդում է այն ձևը, որն ապահովում է դրա ճանաչելիությունը։ Մենք ճանաչում ենք աշխարհը այնքանով, որքանով այն ստեղծում ենք մեր մտքի մեջ, կամ՝ խիստ ասած, ճանաչում ենք միայն մտքի գործունեության արդյունքները։ Դրանով իսկ Կանտը մտածողությունն օժտում է ինքնուրույնությամբ և ակտիվությամբ։ Բանախոհությունն ստեղծում է աշխարհի գիտական պատկերը՝ երբեք դուրս չգալով փորձի սահմաններից։ Սակայն մարդր դրանով չի բավարարվում՝ նա ձգտում է անպայմանական գիտելիքի։ Դա տեղի է ունենում ճանաչողության բանական աստիճանում։ Տարբերելով բանախոհությունը բանականությունից, Կանտը նշում է, որ բանականությունն իր բոլոր գաղափարները փոխառում է բանախոհությունից, այսինքն՝ ինքնուրույն ոչինչ չի ստեղծում։ Բայց դուրս գալով փորձի սահմաններից, բանականությունն անխուսափելիորեն ընկնում է մոլորությունների և հակասությունների մեջ։ Ըստ Կանտի, ավանդական մետաֆիզիկայում բանականության սխալներն իրենց արտահայտությունն են գտել երեք գիտությունների՝ ռացիոնալ հոգեբանության, ռացիոնալ տիեզերաբանության և ռացիոնալ աստվածաբանության մեջ։ Օրինակ, ռացիոնալ հոգեբանությունը ելակետ է ընդունում այն, որ հոգին պարզ, անբաժանելի հոգևոր սուբստանցիա է։ Սա համադրական դատողություն է, սակայն փորձով չի ստուգվում։ Կանտը հերքում է նաև Աստծո գոյության գոյաբանական, տիեզերաբանական և նպատակաբանական ապացույցները՝ հենվելով այն դրույթի վրա, որ հնարավոր չէ հավաստի գիտելիք ունենալ այն բանի մասին, ինչ չի տրվում փորձի մեջ։ Նույն սխալի վրա է հիմնվում ռացիոնալ տիեզերաբանությունը, որ ձգտում է աշխարհն ուսումնասիրել որպես մի ամբողջություն։ Բայց քանի որ աշխարհը, որպես ամբողջություն, ոչ մի փորձի մեջ չի արվում, ուստի բանականությունն ընկնում է հակասությունների մեջ, որոնք Կանտը անվանում է անտինոմիաներ։ Դրանք չորսն են, որոնք բաժանվում են երկու խմբի՝ մաթեմատիկական և դինամիկական։ Մաթեմատիկական անտինոմիաներում թե Հ դրույթը և թե Հ հակադրույթը միաժամանակ կեղծ են։ Այդ անտինոմիաներն են՝

ա) աշխարհն ունի սկիզբ տարածության և ժամանակի մեջ և աշխարհը չունի սկիզբ տարածության և ժամանակի մեջ,

բ) ամեն մի սուբստանցիա բաղկացած է պարզ տարրերից և ոչ մի սուբստանցիա բաղկացած չէ պարզ մասերից։

Դինամիկական անտինոմիաներում դրույթը և հակադրույթը կարոդ են միաժամանակ ճշմարիտ լինել, որովհետև դրանք վերաբերում են բոլորովին տարբեր ոլորտների։ Դրանք են՝

ա) աշխարհում ամեն ինչ կատարվում է անհրաժեշտաբար և աշխարհում գոյություն ունի ազատություն,

բ) աշխարհն ունի որպես իր պատճառ բացարձակ մի գոյացություն և չունի այդպիսի բացարձակ գոյացություն։

Օրինակ, ըստ Կանտի՝ անհրաժեշտությունը (պատճառականությունը) և ազատությունը չեն հակասում մեկմեկու, որովհետև պատճառականության օրենքը գործում է երևույթների աշխարհում, իսկ ազատության սկզբունքը՝ «ինքնին իրերի» կամ մտահասանելի իրերի աշխարհում։ Անհրաժեշտության և ազատության հարաբերակցության հարցի այսպիսի լուծումը ելակետային նշանակություն է ձեռք բերում Կանտի բարոյագիտական ուսմունքում։

Կանտի բարոյագիտությունը շարադրված է «Պրակտիկ բանականության քննադատություն» աշխատության մեջ։ Ինչպես տեսանք, Կանտը ընդունում է երկու աշխարհի գոյություն՝ երևույթների աշխարհ, որտեղ գործում է բնական անհրաժեշտության օրենքը և «ինքնին իրերի» աշխարհ, որտեղ գործում է ազատության սկզբունքը։ Մարդը երկակի բնույթ ունի, մի կողմից, որպես երևույթ, նա պատկանում է երևույթների աշխարհին և ենթարկվում բնական անհրաժեշտության օրենքին, իսկ մյուս կողմից՝ որպես «ինքնին իր», նա բարոյական էակ է, այսինքն՝ ազատ է իր գործողությունների մեջ։ Կանտի կարծիքով բարոյականության սկզբունքները, որոնք մարդուն դարձնում են մարդ, չեն կարող բխեցվել փորձից։ Բարոյականությունը ինքնաբավ (ավտոնոմ) է, այսինքն՝ կախված չէ էմպիրիկ իրականությունից, կրոնից և այլ արտաքին գործոններից և գործում է միայն սեփական օրենքներով։ Բարոյականության ինքնուրույնությունը դրսևորվում է այն բանում, որ դա է ինքն իր համար օրենքներ մշակում։ Բարոյականության օրենքները, գիտության օրենքների նման, ունեն հանընդհանուր և անհրաժեշտ բնույթ։ Այլ խոսքով, դրանք ապրիորի բնույթ ունեն և պայմանավորում են բարոյական արարքների ձևը և ոչ թե կոնկրետ բովանդակությունը։ Այս իմաստով Կանտի բարոյագիտությունը ձևական, ապրիորիստական և ռացիոնալիստական ուղղվածություն ունի։ Կանտը պրակտիկ բանականությունը նույնացնում է կամքի հետ, որը նույնպես ինքնուրույն է և ինքնաբավ։ Դեմ դուրս գալով բարոյական օրենքի ըմբռնման նյութապաշտական, էվդեմոնիստական և կրոնական ուսմունքներին՝ Կանտը կարծում է, որ բարոյական օրենքը և բարոյական արարքը չպետք է պայմանավորվեն արտաքին գործոններով։

Այն արարքները, որոնք համահունչ են բարոյական օրենքին, բայց սուբյեկտիվորեն պատճառավորված են ինչ-որ գործոնով, Կանտն անվանում է օրինական։ Իսկ, ճշմարիտ բարոյական արարքները պատճառավորված չեն, ինչ-որ բանով, այլ կատարվում են հանուն այդ օրենքի կամ պարտքի։ Բարոյագիտության պրակտիկ հիմնադրույթները Կանտը բաժանում է երկու խմբի՝ մաքսիմներ և օրենքներ։ «Մաքսիմը» կամեցողության սուբյեկտիվ սկզբունքն է, որր նշանակություն ունի միայն տվյալ անձնավորության համար։ Իսկ օրենքը համրնդհանուր նշանակություն ունի և պարտադիր է բոլորի համար։ Այդպիսի օրենքը Կանտը անվանում է իմպերատիվ (հրամայական), որը լինում է հիպոթետիկ և կատեգորիկ։ Հիպոթետիկ իմպերատիվր կախված է արտաքին պայմաններից և սուբյեկտիվ մոտիվներից։ Ըստ դրա՝ արարքը լավ է հնարավոր կամ իրական նպատակի համար։ Օրինակ, «Ես չեմ խաբում, որպեսզի չկորցնեմ վստահությունս» արտահայսաւթյունր հիպոթետիկ իմպերատիվի նմուշ է, իսկ «Ես չեմ խաբում, որովհետև պարտավոր եմ չխաբել»՝ կատեգորիկ իմպերատիվի նմուշ է, որովհետև իմ արարքը չի հետապնդում որևէ նպատակ, այլ դրա հիմքում ընկած է բարոյական օրենքի հանդեպ ունեցած հարգանքը։

Բարոյական օրենքր (կատեգորիկ իմպերատիվր) պահանջում է, որ յուրաքանչյուր ոք գործի համաձայն միայն այնպիսի մաքսիմի, որով առաջնորդվելով՝ նա միաժամանակ ցանկանա, որ այն դառնա համրնդհանուր օրենք։ «Վարվիր այնպես,-գրում է Կանտը,– որ քո կամքի մաքսիմը միաժամանակ ունենա համընդհանուր օրենսդրության սկզբունքի ուժ»։ Կանտի կարծիքով՝ բարոյական օրենքը հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե գոյություն ունի ինքնին բացարձակ արժեք կամ նպատակ, ինչպիսին հենց մարդն է, անհատը։ Այս իմաստով կատեգորիկ իմպերատիվը պահանջում է. «Վարվիր այնպես, որ մարդու նկատմամբ վերաբերվես որպես նպատակի և երբեք՝ որպես միջոցի»։

Կանտի կարծիքով՝ պրակտիկ, էմպիրիկ կյանքում կատեգորիկ իմպերատիվի պահանջներն իրականացնելու համար անհրաժեշտ են նախադրյալներ, որոնք պրակտիկ բանականության պահանջներր կամ կանխադրույթներն են։ Դրանք երեքն են՝ ազատություն, հոգու անմահություն և Աստված։ Տեսականորեն հնարավոր չէ ապացուցել դրանց գոյությունր (այս կապակցությամբ Կանտը գրում է, թե «Ես սահմանափակեցի գիտելիքը, որպեսզի տեղ բացեմ հավատի համար), բայց հնարավոր է հավատալ։ Առանց ազատության հնարավոր չէ ձգտել բարոյական ինքնակատարելագործման, իսկ դրան հասնելու համար անհրաժեշտ է հավատալ անվերջ գոյությանը, այսինքն՝ ընդունել հոգու անմահությունը։ Հավատն առ Աստված նույնպես հանդիսանում է պրակտիկ բանականության կանխադրույթը, որովհետև դա կապված է բարձրագույն բարիքի գոյության րնդունման հետ։

Կանտի պատմափիլիսոփայական և սոցիալ-քաղաքական հայացքները լուսավորական ու հումանիստական բնույթ ունեն։ Նրա կարծիքով՝ Լուսավորականության դարաշրջանում մարդը պետք է կարողանա ազատորեն մտածել, քննադատել ու գործել։ Մերժելով «գերբնական ուժերի» միջոցով պատմությունն իմաստավորելու կրոնաիդեալիստական ավանդույթը, Կանտը կարևորում է հասարակության զարգացման բնական պատճառների հետազոտությունը։ Պատմությունը մարդկանց ակտիվ գործունեության արդյունքն է։ Մարդիկ, օժտված լինելով գիտակցությամբ և կամքով, ստեղծում են այն, ինչ բնության մեջ չկա, և ազատվում բնական անհրաժեշտության կապանքներից։ Մարդկանց գործունեության գլխավոր շարժիչ ուժերից է նրանց միջև դրսևորվող բախումները, որոնք արդյունք են՝ մի կողմից եսասիրության, մյուս կողմից՝ փառասիրության և իշխանատենչության։ Կանտի համոզմամբ մարդկության առջև կանգնած մեծագույն խնդիրր՝ ընդհանուր իրավական հասարակության ստեղծումն է։ Դրա համար անհրաժեշտ է, որ պետություններր կնքեն «հավերժական խաղաղության» պայմանագիր, որի արդյունքում պետք է ստեղծվի պետությունների համաշխարհային դաշնություն։ Ի հակադրություն Մաքիավելիի, գերմանացի մտածողը պահանջում է, որ քաղաքական գործունեությունը խարսխվի բարոյականության սկզբունքների վրա։ Մարդկությունը դիտելով որպես բարձրագույն արժեք, Կանտը դատապարտում է բռնության ցանկացած դրսևորում, հատկապես բռնությամբ, հեղափոխական ճանապարհով իշխանափոխության փորձերր։

Դավիթ Անհաղթ

Դավիթ Անհաղթ (ծն. և մահ. թթ. անհայտ), V–VI դարերի հայ փիլիսոփա, նեոպլատոնականության հետևորդ։ Հին հայկական փիլիսոփայության աշխարհիկ ուղղության հիմնադիր, հունաբան դպրոցի գլխավոր գործիչներից։

Ըստ հին հայկական աղբյուրների նա ծնվել է Տարոնի գավառի Ներգին գյուղում։ Այդ պատճառով էլ նա ձեռագրերում հաճախ հիշատակվում է, որպես Դավիթ Ներգինցի։ Սեն Արևշատյան «Դավիթ Անհաղթը՝ հին Հայաստանի ականավոր փիլիսոփա», «Հայաստան» հրատ. Երևան, 1980,. Ըստ հետազոտությունների, Դավիթ Անհաղթը ծնվել է 5-րդ դարի 70-ական թվականներին, և մահացել է 6-րդ դարի կեսեսրին։ Երիտասարդ տարիներին Դավիթ Անհաղթը մեկնում է Հունաստան՝ ուսման։ Ստույգ ճշտված է, որ Անհաղթը Հունաստանում աշակերտում է Օլիպիոդորոս Կրտսերին, որը 5-րդ դարի վերջերին և 6-րդ դարի սկզբներին ղեկավարում էր Ալեքսանդրիայի փիլիսոփայական դպրոցը։ Վերադառնալով Հայաստան՝ ծավալել է գիտական և մանկավարժական գործունեություն։ Մեծ հռչակ է վայելել նաև հունական աշխարհում։ «Անհաղթ փիլիսոփայի» փառքը նա ձեռք է բերում իր գիտելիքների և ամենից առաջ բանավիճական ձիրքերի համար։ Արևմտյան գրականության մեջ Դավիթ Անհաղթը հայտնի է նաև «Դավիթ Արմենիոս»՝ Դավիթ Հայ, անունով։

Ստեղծագործությունը[խմբագրել]

Տեքստերի համեմատական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Դավիթ Անհաղթը իր աշխատությունները սկզբում գրել է հունարեն Լեզվով։ [1] Դավիթ Անհաղթը նպաստել է հայ փիլիսոփայության կազմավորմանը, վճռական դեր խաղացել փիլիսոփայության ճշգրիտ տերմինաբանության և գիտակարգերի մշակման բնագավառում։ Դավիթ Անհաղթին վերագրվող բազմաթիվ երկերից անկասկած նրան է պատկանում չորս աշխատություն՝ «Սահմանք իմաստասիրութեան», «Վերլուծութիւն Ներածութեանն Պորփիւրի», «Մեկնութիւն Ստորոգութեանցն Արիստոտէլի» և «Մեկնութիւն ի Վերլուծականն Արիստոտէլի», ընդ որում, առաջին երեքը պահպանվել են նաև հունարեն։

Որպես նորպլատոնական, Դավիթ Անհաղթը իդեալիստական հիմքի վրա զուգակցել է Պլատոնի, Արիստոտելի և Պյութագորասի ուսմունքները։ Աստված, ըստ Դավիթ Անհաղթի, բոլոր լինելիության տիեզերաբանական ապացույցման սկբունքը, համարելով, որ միայն բնությունը ճանաչելով է հնարավոր ճանաչել արարչին։ Դավիթ Անհաղթի իմացության տեսությունը մոտ է Արիստոտելի իմացաբանությանը և ընդունել է նրա որոշ մատերիալիստակամ գծեր։ Աշխարհը Դավիթ Անհաղթի կարծիքով լիովին ճանաչելի է։ Մարդու հինգ զգայարանները և բանականությունը հնարավորություն են տալիս զննելու և ճանաչելու ողջ բնությունը։

Առանձնահատկությունները[խմբագրել]

Դավիթ Անհաղթը փիլիսոփայությունը բաժանում է երկու մասի՝ տեսական և գործնական։ Առաջին հիմքը հոգու ճանաչողական հատկությունն է, իսկ նպատակը՝ մարդու գիտակցությունից անկախ գոյություն ունեցող աշխարհի ճանաչումը։ Երկրորդի հիմքը հոգու այլ հատկություններըն են՝ արիությունը, ողջախոհությունը, արդարությունը։ Նրա նպատակն է բարոյական արատներից ձերբազատել մարդկային հասարակությունը, յուրաքանչյուր անհատի ցույց տալ առաքինության ուղին։

Արիստոտելի, Պլատոնի, Փիլոն Ալեքսանդրացու և անտիկ այլ մտածողների երկերի թարգմանություններով հանդերձ Դավիթ Անհաղթի հայ ժառանգությունը որոշիչ դեր խաղաց միջնադարյան փիլիսոփայության կազմավորման գործում։ Դավիթ Անհաղթի երկերը ազդեցություն են ունեցել միջնադարյան հայ փիլիսոփայության զարգացման վրա, շուրջ մեկ հազարամյակ եղել բազմաթիվ մեկնողական աշխատությունների առարկա և անտիկ դասական փիլիսոփայական երկերի հետ մտել միջնադարյան Հայաստանի բարձրագույն դպրոցների ծրագրերի մեջ։ XVIII դ. նրա երկերը թարգմանվել են վրացերեն և շոշափելի դեր խաղացել նաև վրացական փիլիսոփայության մտքի զարգացման գործում։

Դավիթ Անհաղթի եկեղեցական գործունեությունը[խմբագրել]

Ըստ ավանդության, Դավիթ Անհաղթը բազմաթիվ երգեր է հորինել եկեղեցու համար։ «Սահմանք իմաստասիրութեան» մեջ կան երգ–երաժշտությանը վերաբերող, թեև ոչ ծավալուն, բայց նշանակալից ասույթներ, որոնք առիթ են տվել զանազան մեկնությունների և, այդպիսով, խթանել ազգային երաժշտագիտության զարգացմանը։ Տեսության մեջ Դավիթ Անհաղթը ձայների հարաբերությունները հանգեցնելով քանակային հարաբերությունների՝ հիմնավորել է քանակի կատեգորիայի խաղացած վճռական դերը երաժշտության մեջ, որով և վերջինս կապվում է թվաբանության, երկրաչափության և աստղաբաշխության հետ։ Դավիթ Անհաղթը հայ միջավայրում ընդունելի է դարձրել երաժշտության տեսության ուսուցումը բարձրագույն կրթական ծրագրերով նախատեսելու գաղափարը։

Եզնիկ Կողբացի

Կենսագրություն[խմբագրել]

Եզնիկ Կողբացի (մոտ 380, Կողբ – 450), հայ փիլիսոփա, թարգմանիչ, հասարակական–եկեղացական գործիչ։ Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից։ Մասնակցել էԱստվածաշունչի և այլ երկերի թարգմանությանը։ Եզնիկի մասին հիշատակում են Կորյունը, Եղիշեն, Մովսես Խորենացին։ Եզնիկ Կողբացու աշխատություններից պահպանվել են «Եղծ աղանդոց»–ը՝ հայ փիլիսոփայության կարևոր սկզբնաղբյուրներից մեկը (հայտնի է նաև «Վասն Աստուծոյ» անվամբ)։

Եզնիկ Կողբացին հայ փիլիսոփայության մեջ զարկ է տվել պատրիստիկական–ջատագովական ուղղությանը։ Հիմնականում հետաքրքրվել է գոյաբանական հարցերով, մշակել մոնիստական փիլիսոփայական, աստվածաբանական ուսմունք։ Ըստ նրա, միակ և իրական սուբստանցը Աստվածն է՝ մշտնջենական, ոչնչով չպայմանավորված, բայց ամեն ինչի պատճառ հանդիսացող էակը։ Այս դիրքերից նա սուր պայքար է մղել քրիստոնեական գաղափարախոսությունը հակադրող փիլիսոփայական և կրոնա–աղանդավորական ուսմունքների դեմ, հերքել է հեթանոսական աշխարհայացքը, անտիկ փիլիսոփաների ուսմունքները և հատկապես պարսից զրվանականությունը։Աղանդների հերքման և քրիստոնեության փիլիսոփայական հիմնավորման առնչությամբ Եզնիկ Կողբացին արտահայտվում է նաև անտիկ փիլիսոփայական ուսմունքների՝ հունական պոլիթեիզմի, ստորկյան պանթեիզմի, էպիկուրյան աթեիզմի դեմ, քննադատում զգայական աշխարհի առաջացման մասին Պլատոնիուսմունքը։ Ռացիոնալիզմի դիրքերից նա ժխտում է սնահավատությունը, ճակատագրապաշտությունը, աստղագուշակությունը, հեթանոսությունից հավատալիքները։ Ըստ նրա աշխարհը ճանաչվում է զգայության ու բանականության միջոցով։ Զգայությամբ մարդն ընկալում է նյութական աշխարհը, բանականությամբ սահմանում է այն և որոշում իր գործողությունները, վարվելակերպը։ Հետևաբար, բանականությունը, զգայության համեմատությամբ ճանաչողության բարձր ձև է։ Սակայն, զգայությունից և բանականությունից բացի, մարդուն հատուկ է նաև բնազդը։ Մտածելու ունակությունը կորցնելու դեպքում մարդը բացառապես գործում է բնազդով։ Եզնիկ Կողբացին պաշտպանել է չորս տարրի ուսմունքը. ըստ նրա, բնությունը կազմված է աստծու ստեղծած չորս տարրերից՝ կրակից, օդից, ջրից և հողից։ Գիտության պատմության համար կարևոր նշանակություն ունեն Եզնիկ Կողբացու արտահայտած մտքերը բնագիտության (ֆիզիկայի, բժշկության և կենսաբանության) մասին։

Աշխատություններ[խմբագրել]

         Եզնիկ Կողբացի, [Ճառք ընդդէմ աղանդոց], հատոր Առաջին, Ներածութիւն և քննական բնագիր, սրբագրուած և միակ վաւերական հրատարակութիւն, առանց այլընթերցումների. Աշխատասիրութեամբ Մարտիրոս Մինասեանի, Ժնև, 1992, 222 էջ։

         Եզնիկ Կողբացի, [Ճառք ընդդէմ աղանդոց], հատոր երկրորդ, Ծանօթագրութիւններ և համաբարբառ. Աշխատասիրութեամբ Մարտիրոս Մինասեանի, Ժնև, 1992, 645 էջ։

         Եզնիկ Կողբացի,Եղծ աղանդոց(Մարտիրոս Մինասեանի կազմած բնագրի վերահրատարակութիւնը),- «Մատենագիրք Հայոց», Ե դար, հատոր առաջին, Անթիլիաս, 2003, էջ 433-512։)

         Եղծ աղանդոց Եզնիկի Կողբացւոյ (Հայ մատենագրութեան թուանշային գրադարան)։

         Des Vardapet Eznik von Kołb Wider die Sekten / aus d. Armen. übers. u. mit Einl., Inhalts-Übers. u. Anm. vers. von Joh. Michael Schmid, Wien : Mechitharisten-Congr., 1900.

Գրականություն[խմբագրել]

         Եզնիկ Կողբացու լիակատար մատենագիտությունը տե՛ս Եզնիկ Կողբացի, [Ճառք ընդդէմ աղանդոց], հատոր Առաջին, Ներածութիւն և քննական բնագիր, սրբագրուած և միակ վաւերական հրատարակութիւն, առանց այլընթերցումների. Աշխատասիրութեամբ Մարտիրոս Մինասեանի, Ժնև, 1992, էջ 17-42,

Հակոբ Մեղապարտ

Հակոբ Մեղապարտ (ծննդ. և մահվ. թվակ. անհայտ են), հայ առաջին տպագրիչ, հայկական տպագրության սկզբնավորող և հիմնադիր

Գործունեությունը[խմբագրել]

Հակոբ Մեղապարտը հայ առաջին տպագրիչն է, հայկական տպագրության սկզբնավորողը։ Հակոբ Մեղապարտն իր տպարանը հիմնել է Վենետիկում, քանի որ Հայաստանում այդ ժամանակ գիրք տպագրելու համար նպաստավոր պայմաններ չեն եղել։ Իտալական իշխանություններից հայերեն գրքեր հրատարակելու թույլտվություն ստանալով՝ տեղի գրաձուլող վարպետներին իր տված նմուշներով պատվիրել է հայերեն բոլորգիր և գլխագիր տպատառեր, զարդագրերի, պատկերների, զարդաձև շրջանակների տպատախտակներ, ձեռք է բերել տպագրական մեքենա և այլ սարքեր։

Մեղապարտի սարքավորած առաջին հայկական տպարանը գործել է 1512–13 թ թվականին և լույս է ընծայել հավանաբար 6 գիրք (պահպանվել են 5-ը)։ Տպագիր գրքերից առաջինը՝ «Ուրբաթագիրքը»[1], աղոթքների ու մաղթանքների ժողովածու է, ընդգրկված են ընդարձակ հատվածներ Ավետարանից, մի հատված Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմից։ Այնուհետև տպագրել է «Պատարագատետր»[2], «Աղթարք»[3], «Պարզատումար»[4], «Տաղարան»[5] գրքերը, որոնցից միայն «Պատարագատետրն» ունի հրատարակության թվականը, վայրն ու տպագրիչի անունը նշող հիշատակարան՝ «Այս սուրբ տառերը գրվեցին 1513-ին Վենեժ աստվածապահ քաղաքում, որ է Վենետիկ՝ Ֆրանկստան, Մեղապարտ Հակոբի ձեռքով»։ Այն ներկայացնում է պատարագի կարգը Հայ եկեղեցում։

«Աղթարք»-ում ընդգրկված են հետաքրքրաշարժ զրույցներ, երազների և աստղագուշակության մեկնություններ։ «Պարզատումարը», 1512 թվականից սկսած, հաջորդ 36 տարվա անշարժ տոմարացույցն է։ «Տաղարանը» հայ միջնադարյան տաղերգության ժողովածու է, որտեղ ընդգրկված են Ներսես Շնորհալու, Ֆրիկի, Հովհաննես Թլկուրանցու, Մկրտիչ Նաղաշի ստեղծագործություններից։

Հակոբ Մեղապարտի տպագրած գրքերի էջերը գեղեցիկ զարդանախշված են. դրոշմված են 4 մեծ և 24 փոքր զարդեր, մի շարք պատկերներ, զարդագրեր։ Տպագրությունը երկգույն է՝ սև ու կարմիր։ Գրքերը փոքր են՝ կաշվե զարդանկար կազմերով։ Վերջին էջերին Հակոբ Մեղապարտի տպանշանն է՝ լատիներեն D. I. Z. A. տառերով. Dei Servus հայերեն նշանակում է Աստծու ծառա, Iakobus՝ Հակոբ, Zanni՝ Ծաննի՝ Հովհաննես (յան), Armenius՝ Հայ։ Մեղապարտյան հրատարակությունների տպաքանակի մասին ոչինչ հայտնի չէ։ Այս գրքերը Վենետիկից հայրենիք և հայաբնակ այլ վայրեր են հասցրել հայ վաճառականները։

Հակոբ Մեղապարտի տպագրությունը հետագայում դարձել է հայկական գրատպության զարգացման հիմքը։ Նրա տպագրական արվեստի ավանդները (տպատառերի, զարդագրերի ու զարդերի ձևերը, տպագիր էջի չափը և այլն) օգտագործել են հայ տպագրիչներ Աբգար Թոխաթեցին, Սուլթանշահը, ռուս առաջին տպագրիչ Իվան Ֆեոդորովը, եվրոպացի շատ տպագրիչներ։

Հակոբ Մեղապարտի անունով Երևանում կոչվել է տպագրատուն, կանգնեցվել է նրա հուշարձանը (1987 թ., քանդակագործ՝ Խաչատուր Իսկանդարյան)։

Հրատարակություններ[խմբագրել]

         Յակոբ Մեղապարտ, Ուրբաթագիրք, Վենետիկ, 1512։

         Յակոբ Մեղապարտ, Պատարագատետր, Վենետիկ, 1513։

         Յակոբ Մեղապարտ, Աղթարք, Վենետիկ, 1513։

         Յակոբ Մեղապարտ, Պարզայտումար Հայոց, Վենետիկ, 1513։

         Յակոբ Մեղապարտ, Տաղարան, Վենետիկ, 1513։

Գրականություն[խմբագրել]

         Զարբհանալեան Գ., Պատմութիւն հայկական տպագրութեան, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1895։

         Լէօ, Հայկական տպագրութիւն» հատոր Ա, Թիֆլիս, 1904։

         Գարեգին Լևոնյան, «Հայ գիրքը և տպագրության արվեստը», Երևան, 1958։

         Ռաֆայել Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, հատոր 1, Հայ տպագիր գիրքը 16-17-րդ դարերում, Երևան, 2012։

         Վարդան Դեվրիկյան, Հայ գիրքը աշխարհի խաչմերուկներում, մասն Ա, Վենետիկից Հռոմ (16-րդ դար), Երևան, 2012։

         Agnès Ouzounian (Paris), Ուրբաթագիրք (Venice, 1512,- Armenian Print Conference: Port Cities and Printers: Five Centuries of Global Armenian Print. UCLA): From the Manuscript to the First Printed Book

Տպագրություն` նաև ջրի վրա

Տպագրություն ջրի, շաքարավազի, հեռախոսի, համակարգչի և ցանկացած ընդեղենի վրա՝ արդեն նաև Հայաստանում: Գաղափարն իրականացնողը «Անտարես Նանո պրինտ»-ն է, որի ղեկավար Արմեն Մարտիրոսյանը վստահ է՝ հայերը նորություններին հեշտ են հարմարվում. «Այն, ինչ որ աշխարհը ստեղծել է, պետք է արագ վերցնել և կիրառել, քանի որ այս ամենը ստեղծված է մարդու համար, և թող հայաստանցին ՝ որպես համաշխարհային սպառող, նույնպես ունենա»։

Արդեն 2 տարի է՝ «Անտարես Նանո պրինտ»-ն առաջարկում է նաև բուրմունքի տպագրություն։ Պարոն Մարտիրոսյանը հավելեց, որ գաղափարն առաջացել է, քանի որ ամենամոտիկ տեղերը, որ տպագրվում է բուրմունք, Ստամբուլն է և Մոսկվան, մեջտեղում մենք ենք, որ կարողանում ենք տպագրական նման ծառայություններ առաջարկել»։

Արտադրողները վստահ են, որ շուկայում նորություն և թարմություն են մտցնելու, քանի որ մարքետինգային դաշտ է մտնում նաև համն ու հոտը:

Տպագրություն

Տպագրությունը գրքերի, թերթերի և ամսագրերի արտադրությունն է: 

Առաջին տպագիր գրքերը եղել են փայտափորագիր և պատրաստվել են Չինաստանում: Փայտե տախտակի հարթ մակերևույթին փորագրում էին բնագրի հայելային պատկերը, ապա վարպետը սուր դանակով փորում հանում էր տառագծերի միջև եղած փայտը, և ստացվում էր բնագրի ցցուն, ուռուցիկ պատկերը: Դրա վրա ներկ էին քսում, վրան դնում մագաղաթ կամ թուղթ ու սեղմում, և ներկը փայտից փոխանցվում էր թերթերի վրա: Նույն կերպ էին վարվում նաև պատկերափորագրության ժամանակ: Մեզ հասած հնագույն տպագիր գիրքը՝ բուդդայական քարոզների ժողովածուն, տպագրվել է 868 թ-ին Չինաստանում: 

Յուրաքանչյուր նշանի համար առանձին տառամարմիններով հավաքովի տառաշարն ստեղծել է Պի Շենը Չինաստանում` 1044–48 թթ-ին:

Եվրոպայում տպագրությունը նույնպես կատարվում էր փայտե փորագիր տախտակներից: Մարդիկ ձգտում էին ստեղծել այնպիսի տպաձև, որը կազմված լիներ առանձին տառերից: Դա հաջողվեց գերմանացի գյուտարար Գուտենբերգին: 1450 թ-ին նա սովորական ձիթհան մամլիչը վերածեց տպագրական հաստոցի և հարմարեցրեց տպագրության համար: Բայց գլխավորն այն էր, որ նա հայտնագործեց այնպիսի տպաձև, որը հնարավորություն էր տալիս ստանալ բնագրի՝ ցանկացած քանակության տպագրված օրինակներ (տպածոներ): Այդ տպաձևերը բաղկացած էին առանձին-առանձին տառամարմիններից, որոնք հեշտությամբ կարելի էր փոխարինել ուրիշներով: Տառամարմինը մետաղե փոքրիկ չորսու է, որի մի ծայրին տառի ուռուցիկ, ցցուն պատկերն է: Տպագրության ընթացքում տառի պատկերը ներկվում էր և արտատպվում թղթին:

Գյուտն արագորեն տարածվեց աշխարհում: XV դարի վերջին արդեն գրքեր էին տպագրվում Եվրոպայի տասնյակ քաղաքներում: Գյուտից ընդամենը մի քանի տասնամյակ անց հայերն սկսեցին Գուտենբերգի եղանակով գրքեր տպագրել: Հայկական տպագրության հիմնադիրը Հակոբ Մեղապարտն է, ով 1512թ-ին լույս ընծայեց հայերեն առաջին տպագիր գիրքը՝ «Ուրբաթագիրքը»:

Երկրորդ հայ տպագրիչն Աբգար Թոխաթեցին է: Նա 1560-ական թվականներին նախ` Վենետիկում, ապա` Կոստանդնուպոլսում տպագրեց մի շարք գրքեր, այդ թվում՝ «Փոքր քերականություն կամ Այբբենարան» խորագիրը կրող հայերեն առաջին տպագիր այբբենարանը:

Աբգար Թոխաթեցուց հետո Իտալիայում տպագրությամբ էին զբաղվում նրա որդի Սուլթանշահը և տպագրիչ Հովհաննես Տերզեցին:

XVII դարում հայկական տպագրություն հիմնվեց նաև այլ քաղաքներում՝ Լվովում (Ուկրաինա), Նոր Ջուղայում (Իրան), Ամստերդամում (Նիդեռլանդներ): Նոր Ջուղայում գիտնական Խաչատուր Կեսարացին և նրա օգնականներն ինքնուրույն պատրաստեցին հայկական տառամայր ու մեքենա և 1638 թ-ից սկսեցին հրատարակել  մեսրոպատառ գրքեր:

Հատկապես կարևոր էր Ամստերդամի հայկական տպագրությունը: Այստեղ հայ տպագրիչների մի ամբողջ խումբ էր գործում՝ Ոսկան Երևանցու ղեկավարությամբ: Հետո նրանք փոխադրվեցին Ֆրանսիայի Մարսել քաղաքը: 26 տարվա ընթացքում՝ 1660–86 թթ-ին, նրանք տպագրեցին այբբենարաններ, Վարդան Այգեկցու «Աղվեսագիրքը», «Արհեստ համարողության» առաջին աշխարհաբար գիրքը, առաջին տպագիր Աստվածաշունչը, որը 1222-էջանոց հսկա, պատկերազարդ գիրք է: Ոսկան Երևանցին առաջինն էր, որ տպագրեց բարձրորակ ու բազմաթիվ հայերեն գրքեր:

260 տարի հայկական տպագրությունը մնաց օտարության մեջ, որովհետև Հայաստանում նրա արմատավորման համար պայմաններ չկային: Եվ միայն 1771 թ-ին տպարան հիմնվեց Էջմիածնում և տպագրվեց առաջին գիրքը Հայաստանում: 1820-ական թվականների կեսերին հիմնվեց Շուշիի տպարանը: 1876 թ-ին հայկական տպագրությունը մուտք գործեց Երևան և Ալեքսանդրապոլ (այժմ՝ Գյումրի): 1920-ական թվականներից հայկական տպագրության կենտրոնն աստիճանաբար դարձավ Երևանը: Ներկայումս տպարաններ են գործում մեր երկրի բոլոր մեծ ու փոքր քաղաքներում: Հայերեն գրքեր ու պարբերականներ են տպագրվում նաև հայկական սփյուռքում:

Տպագրություն

Հայերեն գրքերի տպագրության սկզբնավորումը նոր փուլ նախանշեց և անգնահատելի դեր ունեցավ XVII-XVIII դարերի հայկական մշակույթի զարգացման բնագավառում: XVII դարի երկրորդ կեսին առավել նշանավոր էր Ամստերդամում հիմնադրված տպարանը:

Ամստերդամի հայոց տպարանը առավել լիարժեք է սկսում գործել 1664թ. այնտեղ ժամանած Ոսկան Երևանցու և Կարապետ Անդրիանցու համատեղ ջանքերի շնորհիվ: Աստվածաշնչի ամբողջական նկարազարդ ու հատուկ խնամքով իրականացված տպագրությունը հայ տպագրության խոշոր նվաճումն էր: Ամստերդամի հայկական տպարանում տպագրվում է ևս 11 անուն գիրք:

Ոսկան Երևանցին տպարանը փոխադրում է Լիվոռնո, որտեղ երեք գիրք հրատարակելուց հետո, փոխադրվում է Մարսել և այնտեղ մինչև 1680-ական թվականների վերջերը հրատարակում 16 անուն գիրք: Մարսելում Ոսկան Երևանցին 1673թ. սկսում է Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» երկի տպագրությունը, որը, սակայն, մնում է անավարտ:

Ամստերդամի հայոց տպարանը կարևոր դեր խաղաց հայ տպագրության պատմության մեջ: Ոսկան Երևանցին ունեցավ նաև աշակերտներ, որոնք նույն ոգով նվիրվեցին տպագրության միջոցով լուսավորության տարածման գործին:

XVII-XVIII դդ. հայկական գրահրատարակչությունը մեծ առաջադիմություն է արձանագրում Կ.Պոլսում: 1677թ. այստեղ տպարան է հիմնադրում Երեմիա Չելեպի Քեոմուրճյանը: Հայ տպագրության պատմության մեջ մեծ ավանդ ունի Աստվածատուր դպիր Կոստանդնուպոլսեցին, որն իր հիմնադրած տպարանում 1699 թվականից սկսած մոտ 50 տարի հրատարակել է ավելի քան ութսուն անուն գիրք: Այս տպարանում առաջին անգամ լույս է տեսնում Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» հռչակավոր երկը:

XVIII դարը հայ տպագրության համար դարձավ ծաղկման շրջան: Հայերեն գրքեր էին տպագրվում Կ.Պոլսում, Հռոմում, Վենետիկում, Տրիեստում, Պետերբուրգում, Նոր Նախիջևանում, Աստրախանում, Մադրասում, Կալկաթայում, Էջմիածնում, որոնք միաժամանակ վերածվել էին հայ մշակույթի նշանավոր կենտրոնների:

Հայ տպագրության մեջ վիթխարի նվաճում էր Էջմիածնում Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի (1763-1780) նախաձեռնությամբ տպարանի ստեղծումը (1771): Սիմեոն Երևանցին նախաձեռնում և 1776թ. իրականացնում է նաև Էջմիածնում թղթի արտադրության գործարան կառուցելու գործը:

1512-1800թթ. հայ գրատպությունը մեծ առաջընթաց ունեցավ, լույս տեսավ հոգևոր ու աշխարհիկ բովանդակությամբ ավելի քան հազար անուն աշխատություն:

Հնդկաստանի աշխույժ հասարակական կյանքը առաջադրեց նաև պարբերական ունենալու անհրաժեշտություն: 1794-1796թթ. Մադրասում Հարություն Շմավոնյանի նախաձեռնությամբ և հենց իր տպարանում լույս ընծայվեց հայոց առաջին պարբերականը՝ «Ազդարարը»:

 

ՎԵՐԱԾՆՆԴԻ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

Վերածնունդ (Ռենեսանս) հասկացությամբ նշանակվում է արևմտաեվրոպական երկրների պատմամշակութային կյանքի զարգացման այն շրջանը, երբ միջնադարյան մշակույթից անցում է կատարվում 

Նոր ժամանակի մշակույթին: Ընդսմին, Իտալիայում դա տեղի է ունենում ավելի վաղ՝ 14-16-րդ դարերում, իսկ հյուսիսեվրոպական մյուս երկրներում՝ 15-17-րդ դարերում: Այս ժամանակաշրջանում խոր փոփոխություններ են տեղի ունենում հասարակության տնտեսական, սոցիալ-քաղաքական և գիտամշակութային կյանքի ոլորտներում: Սկզբնավորվում է արտադրության կապիտալիստական եղանակը, արագ թափով զարգանում են արտադրողական ուժերը, առաջանում են 

սեփականատիրական նոր հարաբերություններ, կատարվում են տեխնիկական ու աշխարհագրական հայտնագործություններ, ձևավորվում են ազգային պետություններ, հաստատվում են

 աշխարհատեսության նոր սկզբունքներ, վերածնվում են անտիկ գրականության և փիլիսոփայության արժեքները և այլն, որոնք, միասին վերցրած, պայմանավորում են տվյալ ժամանակաշրջանի մշակույթի

 անկրկնելիությունը և ինքնատիպությունը: Վերածննդի դարաշրջանում փոխվում են տիեզերքի, հասարակության, բարոյականության, կրոնի և հենց մարդու մասին պատկերացումները: Այդ փոփոխությունները նախ և առաջ իրենց դրսևորումներն են գտնում հասարակական կյանքի և մտածողության աշխարհականացման մեջ, այսինքն՝ կրոնի և եկեղեցական գաղափարախոսության ճնշումից ազատագրվելու մեջ: Հասարակությունը և մարդը աստիճանաբար ազատվում են հոգևոր իշխանության խնամակալությունից և պարտադրանքներից: Եթե միջնադարյան մարդու համար ճշմարտությունը տրված էր Սուրբ Գրքում, ապա Վերածննդի դարաշրջանի մարդը, չմերժելով կրոնական ճշմարտությունը, այնուհանդերձ ձգտում է սեփական ուժերով բացատրել ճշմարտությունները, սեփական աչքերով տեսնել ամեն ինչ, փորձով և բանականությամբ ստուգել իր գիտելիքները: Մարդն իր քննախույզ հայացքը ուղղում է բնությանը և ձևավորվում է փորձարարական գիտությունն ու ռացիոնալ տեսությունը, հայացք է նետում հասարակությանը՝ ստեղծելով պատմության, պետության և իրավունքի մասին նոր տեսություններ և անդրադառնալով անտիկ գրական ժառանգությանը՝ ձևավորվում է հումանիստական քննադատությունը և սկզբնաղբյուրների, պատմական իրադարձությունների պատճառահետևանքային կապերի ուսումնասիրության վրա հիմնված պատմագիտությունը: Աշխարհականացման արդյունքում մարդը զգում է իր մեծությունը, հզորությունը, դառնում է ինքնավստահ, եսասեր, հպարտանում իր հաջողություններով, իր անհատական ձեռքբերումներով: Ձևավորվում է հումանիստական և անհատապաշտական մի աշխարհայացք, որի կենտրոնում բազմակողմանի զարգացած անհատականության իդեալն է: Նոր աշխարհայացքի կրողները գրականության, բանասիրության, փիլիսոփայության, արվեստի ներկայացուցիչներն էին՝ «նոր մարդիկ» աշխարհիկ մտածողությամբ, որոնց ստեղծագործությունների գլխավոր հերոսը մարդն էր, մարդկային գործունեությունը և մարդկային գիտությունները: 

Վերածննդի դարաշրջանի փիլիսոփայության մեջ սովորաբար առանձնացնում են երեք ուղղություն՝ հումանիստական, նորպլատոնական և բնափիլիսոփայական-բնագիտական: Այս բաժանումը պայմանական է, որը ոչ այնքան ժամանակագրական է, որքան տիպաբանական: Օրինակ, հումանիստական ուղղության ներկայացուցիչների կարող ենք հանդիպել ոչ միայն

 14-15-րդ դարերում, այլև հետագա դարերում: Սակայն ուշ շրջանի հումանիստների հայացքներում նկատելի է նաև նորպլատոնական փիլիսոփայության ազդեցությունը: 16-րդ դարի բնափիլիսոփայությունը նույնպես կրում էր նորպլատոնիզմի ազդեցությունը, թեև վերջինս ծաղկում է ապրել 15-րդ դ. երկրորդ կեսին և 16-րդ դ. առաջին տասնամյակներում: 

Վերածննդի դարաշրջանի մշակույթի անցումային բնույթը պայմանավորել է այդ փիլիսոփայության մի շարք յուրահատկություններ: Նախ, ի տարբերություն միջնադարյան փիլիսոփայության, Վերածննդի փիլիսոփայությունը մարդակենտրոն բնույթ ուներ: Դա նշանակում է, որ փիլիսոփայության կենտրոնում հայտնվում է մարդը՝ իր արժանապատվությունը և մեծությունը գիտակցողը, իրեն աստվածային արարչագործության շարունակող տեսնողը, երկրային գործերի և հաճույքների մեջ իր կեցության նպատակը և իմաստը փնտրողը, որն անընդհատ ձգտում է ինքնահաստատման ու ինքնակատարելագործման: Այդպիսի մարդը կյանքում հաջողության է հասնում շնորհիվ իր տաղանդի, աշխատասիրության, ձեռներեցության և գիտելիքների: 

Երկրորդ, Վերածննդի փիլիսոփայությունը հակասխոլաստիկական բնույթ ուներ, թեև սխոլաստիկան դեռևս մնում էր եկեղեցու պաշտոնական փիլիսոփայություն: Վերածննդի փիլիսոփայությունը տարբերվում է միջնադարյանից իմաստասիրման եղանակներով, մտածողության ոճով, գաղափարական բովանդակությամբ: Ձևավորվելով եկեղեցական միջավայրից դուրս՝ Վերածննդի մտածողները քննադատում են սխոլաստիկական փիլիսոփայության ձևապաշտությունը, դոգմատիզմը, անքննադատ վերաբերմունքը հեղինակությունների նկատմամբ և այլն: Եթե միջնադարյան մտածողները ձգտում 

էին հետևել ավանդույթին, իրենց դպրոցի որդեգրած փիլիսոփայական սկզբունքներին՝ «մենք»-ի մեջ տարրալուծելով իրենց Ես-ը, ապա Վերածննդի փիլիսոփաները, հենվելով տարբեր ավանդույթների վրա, ձգտում են ասել նոր խոսք, ցուցադրել իրենց մտածողության անհատականությունը: 

Վերածննդի փիլիսոփայական մտածողությունն աչքի է ընկնում իր հանդուրժողականությամբ, փոխզիջումային և ազատ բնույթով: Միջնադարյան փիլիսոփայության «միաձայն երգչախումբը» փոխարինվում է «բազմաձայն երգչախմբով», որտեղ յուրաքանչյուր ձայն համագոյակցում է մյուսների հետ: Վերածննդի մտածողներն իրենց պաշտպանած դրույթները չէին համարում բացարձակ, անառարկելի ճշմարտություններ, առհասարակ խուսափում էին փիլիսոփայական համակարգեր ստեղծելուց: Նրանք կաշկանդված չէին որոշակի թեմատիկայով, հետաքրքրվում էին թույլատրելի և անթույլատրելի իրողություններով, գիտություններով, զբաղմունքներով: Պատահական չէ, որ այդ ժամանակ մեծանում է հետաքրքրությունը ոչ միայն գիտության, այլև մոգության, հերմետիզմի, աստղագուշակության, 

ալքիմիայի նկատմամբ: 

Չորրորդ, Վերածննդի փիլիսոփայությունը համադրական բնույթ ուներ: Այն փաստորեն անտիկ հեթանոսական և միջնադարյան քրիստոնեական փիլիսոփայության համադրումն է: Վերածննդի դարաշրջանում քրիստոնեական փիլիսոփայությունը ոչ թե շեմքից մերժվում է, այլ վերաիմաստավորվում է ինչպես անտիկ փիլիսոփայության, այնպես էլ ժամանակի իրողությունների լույսի ներքո: Չմերժելով հավատը, բարձր գնահատելով բանականությունը, այնուհանդերձ, Վերածննդի մտածողները չեն ստեղծում բանականության պաշտամունք և ոչ էլ ամեն ինչ հանձնում են «բանականության դատին»: Բանականությունը մեծարվում է ոչ թե այն բանի համար, որ դա «ամեն ինչ» է, այլ՝ որովհետև հաղորդակից է ամեն ինչին: Վերածննդի փիլիսոփայության հիմքում ընկած է հավատի, բանականության, 

երևակայության, զգացմունքի ներդաշնակ միասնության գաղափարը: 

ՀՈՒՄԱՆԻՍՏԱԿԱՆ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

Ժամանակագրական առումով Վերածննդի դարաշրջանի առաջին փիլիսոփայական ուղղությունը հումանիզմն էր, որն սկզբնավորվելով և զարգանալով Իտալիայում 14-15-րդ դարերում, այնուհետև լայն տարածում գտավ եվրոպական մյուս երկրներում: Այդ ուղղությունը կոչվում է «հումանիստական», որովհետև դրա ներկայացուցիչները կրոնա-աստվածաբանական հարցերի փոխարեն մտասևեռման առարկա են դարձնում մարդաբանական հարցերը, աստվածային գիտությանը (studia divinus) հակադրում են մարդկային գիտությունը (studia humanitatis): 

Իտալական հումանիստական փիլիսոփայության զարգացման մեջ տարբերակում են երկու փուլ՝ վաղ հումանիզմ և հասուն հումանիզմ: Վաղ հումանիզմի խոշորագույն ներկայացուցիչներից էին Ալիգերի Դանտեն (1265-1321), ՖրանչեսկոՊետրարկան (1304-1374) և Կոլյուչո Սալյուտատին (1331-1406), իսկ հասուն հումանիզմի ականավոր դեմքերից էին 15-րդ դարի մտածողներ Ջանացո Մանետին, Պոջո Բրաչոլինին, Լեոնարդո Բրունին, Լորենցո Վալլան, Լեոն Բատիստա Ալբերտին և ուրիշներ: Եթե վաղ հումանիստները, առաջինը ձեռնոց նետելով տիրապետող կրոնական գաղափարախոսությանը, նախանշեցին հումանիստական աշխարհայացքի հիմնական ուրվագծերը, ապա հետագայի հումանիստները, հենվելով անտիկ փիլիսոփայության տարբեր ավանդույթների վրա, ստեղծեցին մարդու մասին 

Վերածննդի ոգուն համապատասխանող տարբեր ուսմունքներ: 

Ամբողջությամբ վերցրած՝ հումանիստական փիլիսոփայությունն ուներ հակասխոլաստիկական, մարդակենտրոն և աշխարհիկ բովանդակություն: Հանդես գալով որպես «նոր մտածողության» կրողներ, հումանիստներն առաջին 

հերթին փորձում են խզել իրենց կապերը եկեղեցու և սխոլաստիկական փիլիսոփայության հետ, ներկայանալ որպես «նոր տիպի փիլիսոփաներ», որոնք ապավինում են ոչ թե հեղինակություններին, այլ իրենց անհատական

 պրակտիկ 

և տեսական գործունեության արդյունքներին, իրենց կողմից հիմնավորված բանական չափանիշներին: Նրանք նախ և առաջ ձեռնամուխ են լինում անտիկ գրականության և փիլիսոփայության, հատկապես միջնադարում

 մոռացության մատնված հեղինակների տեքստերի թարգմանությանը, մեկնաբանությանը և հրատարակմանը: Նորովի մեկնաբանելով անտիկ մշակութային արժեքները՝ հումանիստները դրանք օգտագործում էին աշխարհայացքային նոր սկզբունքների հիմնավորման համար: Այսինքն՝ անտիկ ժառանգությունը հումանիստների կողմից օգտագործվում էր խարխլելու տիրապետող կրոնաաստվածաբանական մտածողության հիմքերը: Հանդես գալով սխոլաստիկական փիլիսոփայության դեմ, հումանիստները սխոլաստիկական ձևական տրամաբանությանը հակադրում էին «պոետական իմաստասիրությունը», սխոլաստիկների խրթին ու անհասկանալի լեզվին՝ գեղարվեստական կենդանի խոսքը, սխոլաստիկական աստվածաբանական «հավաքումներին»՝ աշխույժ երկխոսությունները, որոնցում միևնույն հարցի վերաբերյալ իրենց կարծիքներն էին արտահայտում տարբեր աշխարհայացք ունեցող մտածողներ: Սակայն, սխոլաստիկական իմաստասիրման ոճի, ձևերի և եղանակների քննադատությունը դեռևս չէր նշանակում, թե հումանիստներն առհասարակ մերժում էին կրոնական փիլիսոփայության ավանդույթները: Հումանիստների աշխարհայացքը համադրական բնույթ ուներ: Նրանք ոչ միայն վերածնում էին անտիկ գրականության և փիլիսոփայության արժեքները, այլև փորձում դրանք հաշտեցնել քրիստոնեական աշխարհայեցողության սկզբունքների հետ: Այնուհանդերձ, նրանց մտածումների կիզակետում մարդն է՝ իր երկրային ցանկություններով ու ձգտումներով, աշխարհիկ իդեալներով ու նպատակներով, ուստի հումանիստները քրիստոնեության 

գաղափարները օգտագործում են մարդուն մեծարելու, փառաբանելու և աստվածացնելու նպատակով: 

Հումանիստական փիլիսոփայության ամենաբնորոշ գիծը մարդակենտրոնությունն է, որը սկզբունքորեն տարբերվում է քրիստոնեական մարդակենտրոնությունից: Նախ, միջնադարյան քրիստոնեական մարդակենտրոնությունը կախված է աստվածակենտրոնությունից, որտեղ Աստծո բացարձակությունը ստվերի տակ է թողնում մարդու մեծությունը: Հումանիստական փիլիսոփայության մեջ ելակետն ու վերջնակետը դառնում է մարդը, որին վերագրվում են նաև աստվածային մի շարք հատկություններ: Այստեղ Աստծո, տիեզերքի, բնության, հասարակության և բարոյականության հարցերը դիտարկվում են մարդու հիմնահարցի տեսանկյունից, դրանց լուծումները ծառայեցվում են մարդու բնության և էության բացահայտմանը: Հումանիստական մարդակենտրոնությունը ելնում է մարդու, որպես գործունյա, արարող, ստեղծագործող, ինքնուրույն վճիռներ ընդունող, ինքնավստահ, խիզախ և ինքն իրենով հպարտացող էակի մասին պատկերացումից: Մարդը դիտվում է ոչ թե փրկություն հայցող մեղսագործ էակ, այլ աստվածային արարչագործության պսակ, բարձրագույն արժեք, անկրկնելի բնություն ունեցող արարած, որին Աստված օժտել է գեղեցկությամբ, իմաստությամբ, ուժով և հզորությամբ՝ շարունակելու Աստծո արարչական գործունեությունը: Հումանիստները մերժում են հայեցողական-կրավորական կյանքով ապրող, ճգնավորական բարոյականությամբ առաջնորդվող, մարմնական ու բնական պահանջմունքները, երկրային ու աշխարհիկ բարիքներն արհամարհող մարդու իդեալը: Նրանց կարծիքով՝ աշխարհը ո՛չ թե «թախծի ու լացի հովիտ է», ո՛չ թե Աստծո և սատանայի մրցակցության ասպարեզ, այլ մարդու գործունեության, մարդկային ուժերի, հանճարի ու կարողությունների ծավալման ու դրսևորման դաշտ: Հումանիստները վերականգնում են մարդկայինի, երկրայինի ու բնականի հեղինակությունն ու իրավունքները: Նրանց համոզմամբ՝ ոչ թե պետք է իրար հակադրել աստվածայինն ու մարդկայինը, երկրայինն ու երկնայինը, հոգին և մարմինը, այլ բացահայտել դրանց միասնությունն ու ներդաշնակությունը: Աստված, բնությունն ու մարդը միասնական են. «բնությունն Աստված է», իսկ մարդն էլ՝ «մահկանցու կամ մարդկային աստված»: Քանի որ բնությունը, այդ թվում մարդկայինը, աստվածային են, ուստի մարդը պետք է հետևի իր բնությանը: Մարդու մեջ բնականը, գրում է Բրաչոլինը, ամենից քիչ է արժանի դատապարտման: Եթե մարդը հոգու ու մարմնի, նյութականի և հոգևորի միասնություն է, ապա իր բնության ներդաշնակությունն ապահովելու համար նա պետք է ուշադրություն դարձնի թե՛ հոգևոր և թե՛ մարմնական կողմին: Մարդը ոչ թե պետք է հաղթահարի իր «բնությունը», մեռցնի բնականն ու մարմնականը, այլ հնարավորություն ստեղծի դրանց դրսևորման համար: Բնությանը հետևելը հումանիստները համարում էին բանական ու բարոյական, իսկ դրանից նահանջելը՝ կեղծ բարեպաշտություն: 

Այս առումով բնորոշ է հումանիստ մտածողների կողմից անտիկ հեդոնիստական, ի մասնավորի էպիկուրական բարոյագիտության սկզբունքների վերածնության հանգամանքը: Դա ցայտուն է դրսևորվել Լորենցո Վալլայի «Ճշմարիտ և կեղծ բարիքի մասին» աշխատության մեջ, որտեղ շարադրված են բարիքի մասին ստոիկյան, էպիկուրյան և քրիստոնեական պատկերացումները: Բարձրագույն և ճշմարիտ բարիքը, ըստ Վալլայի, հաճույքն է, զգայական և հոգևոր բավականությունը: Ենթարկվելով բնության օրենքներին՝ մարդը պետք է ձգտի բավականության և խուսափի տառապանքներից: Մարդը կարող է երջանիկ լինել այն դեպքում, եթե օգտվում է բնության բոլոր բարիքներից: Զուգակցելով բարիքի մասին էպիկուրական և քրիստոնեական ըմբռնումները՝ Վալլան նշում է, որ Աստծո կողմից ստեղծված աշխարհը բարի է, սուրբ, գեղեցիկ ու կատարյալ, ուստի դրա օրենքներին հետևելով՝ մարդը կարող է հասնել ճշմարիտ բարիքին: Սերը բնության, բնականի և երկրայինի նկատմամբ նաև սեր է առ աստվածայինը: Հումանիստ մտածողը բարոյապես արդարացնում է երկրային հաճույքները և նյութական բարիքների ձեռքբերման, անհատական բարեկեցությանն ուղղված մարդկային գործողությունները: Վալլան նույնացնում է հաճույքն ու օգտակարությունը: Այն ամենը, ինչ հաճույք է պատճառում մարդուն, օգտակար է: Իբրև անհատապաշտ մտածող, 

Վալլան նշում է, որ մարդու գործունեության հիմքում պետք է ընկած լինի օգտակարության սկզբունքը: 

Էպիկուրի բարոյագիտության հետևողական պաշտպանությամբ հանդես եկավ հումանիստ Կոզիմո Ռայմոնդին իր «Ճառ ի պաշտպանություն Էպիկուրի ընդդեմ ստոիկների, ակադեմիկների և ճեմականների» աշխատության մեջ: Նա քննադատում է ճգնավորական բարոյականությունը, կարծելով, որ բարոյագիտության հիմքում պետք է ընկած լինեն մարդու բնական պահանջմունքները: Բնությունը մարդուն ստեղծել է այնպես, որպեսզի նա ձգտի հաճույքների ու բարիքների: Հաճույքը բարձրագույն բարիք է, ուստի մարդիկ պետք է ամեն ինչ անեն դրան հասնելու համար: Իշխանությունը, փառքը, հարստությունը և գիտելիքը միջոցներ են հաճույք և բավականություն ստանալու

 համար: 

Հումանիստական փիլիսոփայության մեջ կարևոր տեղ էր զբաղեցնում նաև սոցիալ-բարոյական ու քաղաքական թեմատիկան: Հումանիստները շեշտում են մարդու սոցիալական ակտիվության, պետական-հասարակական գործում յուրաքանչյուր քաղաքացու մասնակցության գաղափարը: Նրանք պաշտպանում են այն միտքը, որ մարդը պետք է կարողանա սեփական բարիքը և շահերը ներդաշնակորեն զուգակցել հասարակական բարիքի և շահերի հետ: Գովեստի է արժանի այն մարդը, ով իր աշխատանքով, ստեղծագործական գործունեությամբ փառավորում է ոչ միայն իրեն, այլև իր ընտանիքին, հասարակությանն ու հայրենիքին: Մարդու սոցիալական ակտիվության հետ կապված հումանիստները դիտարկում են նախախնամության, ճակատագրի և մարդու ազատության հարաբերակցության հարցը: Հումանիստներին չեն գոհացնում այդ հարցի լուծման անտիկ և քրիստոնեական տեսակետները: Լեոն Ալբերտիի կարծիքով՝ մարդը ո՛չ ճակատագրի, ո՛չ էլ նախախնամության ստրուկը չէ, այլ մի էակ, որը կարող է հակադրվել դրանց՝ հենվելով իր բնական ուժերի, այն է՝ կամքի, բանականության և գործունեության վրա: Մարդն է իր կեցության կերտման ճարտարապետը, նա իր ակտիվ գործունեությամբ, խելքով ու հմտությամբ կարող է հաղթահարել արտաքին բոլոր խոչընդոտները: 

15-րդ դարի վերջին և 16-րդ դարում հումանիստական փիլիսոփայության գաղափարները լայն տարածում գտան եվրոպական մի շարք երկրներում՝ Անգլիայում, Հոլանդիայում, Ֆրանսիայում, Գերմանիայում և այլուր: Համաեվրոպական հումանիզմի ձևավորման ու զարգացման գործում կարևոր դեր խաղացին ինչպես իտալական հումանիզմը, այնպես էլ եվրոպական երկրներում տեղի ունեցող սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և կրոնական փոփոխությունները: 16-րդ դարի հումանիստները պայքարում էին ոչ միայն «ավանդական հակառակորդի»՝ կաթոլիկ եկեղեցու գաղափարախոսության, այլև «կրոնական հեղափոխության»՝ Ռեֆորմացիայի ծայրահեղությունների, կրոնական

 անհանդուրժողականության և ֆանատիզմի դեմ: 

15-16-րդ դդ. հյուսիսեվրոպական հումանիստական փիլիսոփայության խոշորագույն ներկայացուցիչներից էր նիդեռլանդացի մտածող Էրազմ Ռոտերդամցին (1469-1536): Նախնական կրթությունը նա ստացել է Դեվենտերի «համակեցության եղբայրների» դպրոցում, այնուհետև ուսումը շարունակել է Սորբոնի համալսարանում: Հիասթափվելով սխոլաստիկական փիլիսոփայությունից՝ Ռոտերդամցին ձգտում է մշակել «Նոր փիլիսոփայություն», որում նշանակալից տեղ է գրավում անտիկ ժառանգությունը: Նա հունարենից լատիներեն է թարգմանում անտիկ փիլիսոփաների և գրողների բազմաթիվ երկեր, ինչպես նաև տեքստաբանական ու բանասիրական վերլուծության է ենթարկում Սուրբ Գիրքը՝ կատարելով բազմաթիվ ճշգրտումներ: Նա թողել է գրական հարուստ ժառանգություն, որի մեջ առանձնանում են «Գովք հիմարության»,

 «Կամքի ազատության մասին», «Քրիստոնեական միապետի դաստիարակությունը» և այլ փիլիսոփայական բնույթի աշխատություններ: 

Հանդես գալով սխոլաստիկական փիլիսոփայության և Ռեֆորմացիայի գաղափարախոսության ծայրահեղությունների դեմ՝ Ռոտերդամցին, իտալական հումանիզմի ավանդույթների ոգով մշակում է մի ուսմունք, որն անվանում է «Քրիստոսի փիլիսոփայություն»: Այդ փիլիսոփայությունը մի կողմից հենվում է քրիստոնեական հավատի սկզբունքների, մյուս կողմից՝ անտիկ բարոյագիտական ուսմունքների վրա: Նա մերժում է երկրային կյանքի, 

բնականի և մարմնականի վերաբերյալ ճգնավորական-սխոլաստիկական պատկերացումները: Աշխարհը և մարդը, ըստ նրա, ստեղծված են կատարյալ, բարի և գեղեցիկ, և Քրիստոսի սխրանքի էությունն է վերականգնել, վերածնել այդ նախնական կացությունը: Քրիստոնեության մեջ նա առաջին հերթին կարևորում է բարոյական սկզբունքների պահպանումը: Ծաղրելով միջնադարյան աստվածաբանների «մետաֆիզիկական» հորինվածքները՝ Ռոտերդամցին պնդում է, որ լինել փիլիսոփա քրիստոնյա, քարոզել փիլիսոփայություն և «Քրիստոսի փիլիսոփայություն», միևնույն բանն է, քանզի դա նշանակում է խստորեն հետևել բարոյականության բնական կանոններին: Ոչ ոք այնքան արժանի չէ էպիկուրական կոչվելու, գրում է նա, որքան Քրիստոսը, որը ոչ թե տխրության, թախծի կողմնակից էր, այլ, ընդհակառակը, կենսասիրության և հաճույքի: Մերժելով մարդու մեղսագործ բնության մասին կրոնական գաղափարը՝ մեծ հումանիստը շեշտում է այն միտքը, որ ամեն մի մարդ, նմանվելով Քրիստոսին, կարող է բարձրանալ բարոյականության այն մակարդակին, ինչը պահանջվում է Սուրբ Գրքում: Այդպիսի մեկնաբանությունը հակասում էր ոչ միայն մարդու բնության ոչնչության մասին միջնադարյան, այլև մարդու մեղսագործ էության մասին Ռեֆորմացիայի կողմից պաշտպանվող տեսակետին: Այդ պատճառով Ռոտերդամցու «քրիստոնեական հումանիզմը» քննադատվեց ոչ միայն կաթոլիկ եկեղեցու, այլև Լյութերի և Կալվինի կողմից: Ռոտերդամցու և Լյութերի միջև բանավեճ սկսվեց մարդու բնության, նախախնամության և կամքի ազատության հարաբերակցության հարցի շուրջ: Լյութերը պնդում էր, որ մեղսագործությունից հետո մարդու բնությունն այնչափ է ապականվել, որ նա չի կարող սեփական ուժերով փրկվել: Մարդու փրկությունն ամբողջությամբ կախված է Աստծուց: Ռոտերդամցին, ընդունելով հանդերձ, որ հավերժական փրկությունը կախված է Աստծուց, միաժամանակ պնդում է, որ մարդն օժտված է անձնիշխանությամբ և բարոյական պատասխանատվություն է կրում իր բոլոր գործողությունների համար: Մերժելով Լյութերի և Կալվինի մարդու անզորության և բացարձակ նախախնամության մասին հիմնադրույթը՝ Ռոտերդամցին պաշտպանում է մարդու ազատության և արժանապատվության մասին հումանիստական տեսությունը: Առանց մարդու կամքի ազատության ընդունման՝ հնարավոր չէ պատկերացնել քրիստոնեական բարոյականությունը:

Փիլիսոփայություն

Փիլիսոփայություն բառն ունի հունական ծագում։ Այն առաջացել է հունարեն «սիրել» և «իմաստություն» բառերից։ Այսինքն՝ փիլիսոփայություն թարգմանաբար նշանակում է «իմաստության հանդեպ սեր»։ Հայ մատենագրության մեջ «փիլիսոփայություն» եզրույթին զուգահեռ գործածվել է նաև «իմաստասիրություն» բառը։

Փիլիսոփայությունը սկիզբ է առել մ.թ.ա. 7-րդ դարում։ Դա կարելի էր համարել աշխարհը ռացիոնալ կերպով իմաստավորելու փորձ, որը գալիս էր փոխարինելու աշխարհի մասին նախկին դիցաբանական պատկերացումներին։ Փիլիսոփայություն բառն առաջին անգամ գործածել է Պյութագորասը, ով գտնում էր, որ իմաստությունը միայն աստվածներին է բնորոշ, իսկ մարդը կարող է միայն ձգտել իմաստության և սիրել այն։

Փիլիսոփայությունն ուսմունք է իմացության և կեցության հիմնական սկզբունքների մասին։ Այն ձգտում է պարզաբանել ամբողջ կեցության ընդհանուր կապը և միավորել մարդկային գիտելիքի բոլոր ոլորտները։ Փիլիսոփայությունը կարելի է համարել որոշակի աշխարհայացք և աշխարհըմբռնում, որն ունի նաև մեթոդաբանական գործառնություններ։

Սկզբնական շրջանում փիլիսոփայության ոլորտն ընդգրկում էր ուսմունքներ տիեզերքի առաջացման և կառուցվածքի մասին /կոսմոգոնիա, կոսմոլոգիա/, աստվածների մասին /թեոգոնիա/։ Այնուհետև փիլիսոփայությունը սկսեց ներառել ուսմունքներ կեցության հիմնական հասկացությունների մասին /գոյաբանություն/, ճանաչողության ակունքների և սահմանների մասին /իմացաբանություն/, մտածողության ձևերի և մեթոդների մասին /տրամաբանություն/, մարդկային հոգու մասին /հոգեբանություն/, բարոյականության էության /էթիկա/ և գեղեցիկի մասին /էսթետիկա/։ Վերոհիշյալ ուղղությունները հետագայում վերածվեցին առանձին գիտությունների։

Փիլիսոփայության էությունը[խմբագրել]

Փիլիսոփայության կոնկրետ սահմանումը արդեն հանդիսանում է փիլիսոփայական բաց հարց։ Դա կապված է նրա հետ, որ փիլիսոփայության ուսումնասիրման առարկան կոնկրետացված չէ՝ փիլիսոփայություն ուսումնասիրում է ամեն ինչ, այդ թվում նաև իմացության մեթոդոլոգիան (էպիսթեմոլիգիայի սահմաններում)։ Փիլիսոփայական տարբեր դպրոցներ, որոնք կազմավորվել են փիլիսոփայության գոյության ընթացքում, հաճախ տարբերվել են իրարից իմացության մեթոդոլոգիայով, և այդ կերպ, այդ դպրոցներից յուրաքանչյուրի ներսում կարելի է տալ փիլիսոփայության ինքնության յուրովի սահմանումը։ Այդ պատճառով փիլիսոփայության սահմանումը որոշակի իմաստով փոփոխվել է ժամանակի ընթացքում։

Մյուս կողմից, փիլիսոփայության մեջ կա մի կարևոր համախմբող սկզբունք՝ ցանկացած փիլիսոփայական դատողություն, ինչքան էլ անսպասելի լինեն դրա հետևանքները, կառուցվում է ռացիոնալ եղանակով՝ իմաստավորված, որոշակի մտածողական սկզբունքներին, օրինակ՝ տրամաբանությանը, համապատասխան։ Դատողության ռացիոնալությունը տարբերում է փիլիսոփայական մտածողությունը դիցաբանական և կրոնական մտածողությունից, որոնք ենթադրում ենսուպրանատուռալիզմն ու գերբնականը, այսինքն՝ իռացիոնալը։ Այնուամենայնիվ սա չի նշանակում, որ փիլիսոփայությունը չի կարող գոյություն ունենալ օրինակ կրոնի հետ զուգահեռ։ Ընդհակառակը՝ տարածված են այնպիսի իրադրություններ, երբ որևէ կրոն ընդունվել է ինչ-որ փիլիսոփայական համակարգի նախադրյալ, և փիլիսոփայական ռացիոնալ գաղափարախոսությունը կիրառվել է գիտության այն ոլորտների զարգացման մեջ, որոնք չէին նախատեսվում որևէ կրոնականկանոնադրությամբ։ Օրինակ՝ հին հնդկական փիլիսոփայությունը մեկնաբանել է Վեդաները, իսկ մեջնադարյան եվրոպական փիլիսոփաները (Օգոստինոս Երանելի,Թովմա Աքվինացի և ուրիշներ) մեկնաբանեցին Աստվածաշունչը։ Տարածված են նաև այն դեպքերը, երբ փիլիսոփայական մտածողությունը կիրառվել է որևէ կրոնի արդարությունը, կամ ավելի ընդհանրացված՝ ապացուցել Աստծո գոյությունը։ Օրինակ՝ քրիստոնեության ջատագովները փորձում էին ռացիոնալ կերպով հիմնավորել այս կրոնը։

Տրամաբանությունից բացի՝ փիլիսոփայական մտածողության ևս մեկ վարվելաձև ապահովում է դրա ամբողջականությունը։ Փիլիսոփայական ցանկացած նոր ուղղություն, ցանկացած նոր գաղափար կամ փիլիսոփայական դպրոց իրեն համեմատում է իրեն նախորդող փիլիսոփայական համակարգերին, ներկայացնելով դրանց քննադատական վերլուծություն՝ իր իսկ նոր համակարգի սահմաններում։ Օրինակ՝ Իմանուիլ Կանտի հայտնի աշխատությունը՝ «Զուտ բանականության քննադատություն»-ը, պարունակում է ռացիոնալիզմի ու էմպիրիզմի քննադատական վերլուծությունը։ Այս կերպ՝ տրամաբանությունն ու քննադատական վերլուծությունը հանդիսանում են փիլիսոփայական մտածողության հիմքն ու ապահովում են դրա ամբողջականությունը։

Դրա հետ միասին փիլիսոփայության հասկացության աղոտությունը հանդիսանում է դրա բնորոշ գիծը և առանձնացնում այն գիտություններից։ Եթե փիլիսոփաներին հաջողվում է նոր արդյունավետ իմացության մեթոդոլոգիայի մշակման շնորհիվ առաջընթաց ապրել, ապա այդ ոլորտը առանձնացվում է փիլիսոփայությունից և դառնում ինքնուրույն գիտական ճյուղ։ Այդպես, իմացության գիտական մեթոդոլոգիայի հաջողակ կիրառումը տարբեր կարգերի բնական օբյեկտներին փիլիսոփայությունից վերջնականապես առանձնացրեց բնական փիլիսոփայության ճյուղը, որը հետագայում բաժանվեց մի շարք բնական գիտությունների։ ՕրինակԻսահակ Նյուտոնը գրել է իր հայտնի հիմնային աշխատությունը՝ «Բնական փիլիսոփայության մաթեմատիկական սկզբունքները», լինելով փիլիսոփա՝ իր սեփական պատկերացմամբ, իսկ ներկա ժամանակում նա հայտնի է որպես ֆիզիկոս ու մաթեմատիկոս։ Անգլալեզու ամբողջ գիտությունը առ այսօր պահպանում է փիլիսոփայության հետ իր ունեցած «բարեկամական» կապի հետքեր, օրինակ՝ նրա մեջ, որ դրա բոլոր ճյուղերում բարձրագույն գիտական աստիճանը կրում է«Փիլիսոփայության դոկտոր» անվանումը։ (անգլ. Ph. D)

Փիլիսոփայության բաժիններ[խմբագրել]

Փիլիսոփայության հասկացության հետագա կոնկրետացումն անցնում է դրա տարբեր բաժինների նկարագրմանը։ Փիլիսոփայությունը ստորաբաժանվում է երկու եղականով՝ ըստ ուսումնասիրման առարկայի և ըստ «տեսակների», այսինքն բազմաթիվ դպրոցների ու գաղափարախոսության։

Առաջին եղանակը ընդգծում է փիլիսոփայության կիրառման ոլորտները։ Բնական է, որ այդպիսի բաժանումը կարելի է կատարել տարբեր ձևերով։ Այդպիսի բաժանումներից ամենախոշորն է փիլիսոփայության բաժանումն ըստ մետաֆիզիկայի (գոյության հարցերը), էպիսփեմոլոգիայի (իմացության հարցերը) ևաքսիոլոգիայի (բարոյականության ու արժեքների հարցերը)։ Այլ, ավելի դասական ձևով, բացի վերը նշված 3 ոլորտներից՝ որպես առանձին առարկաներ ընդունվում են նաև տրամաբանությունը (փիլիսոփայական կանգուն գաղափարախոսության կատարելագործումը) ու փիլիսոփայության պատմությունը (անցյալի փիլիսոփայական դրույթների քննադատական վերլուծությունը)։ Արիստոտելի ժամանակ ի հայտ է գալիս փիլիսոփայության բաժանումը տեսական, պրակտիկ և բանաստեղծական (ստեղծագործական)։

Երկրորդ եղանակը ընդգծում է փիլիսոփայական բազմաթիվ դպրոցներն ու մեթոդոլոգիաները։ Այդպիսի ամենախոշոր բաժանումը հանդիսանում է, մի սեգմենտի մեջ օրինակ ամբողջ արևմտյան փիլիսոփայության, այսինքն անտիկ փիլիսոփայության ու Արևմտյան Եվրոպայում ու ԱՄՆ-ում հետագայում ձևավորված բոլոր փիլիսոփայական դպրոցների ու ուղղությունների, ինչպիսիք են գերմանական կամ ֆրանսիական փիլիսոփայությունը, ներառումը։ Պատմականորեն՝ լեզվական ու տարածական արգելքների հետևանքով բազմաթիվ փիլիսոփայական դպրոցներ հայտնվում էին կոնկրետ երկրների ու ժողովուրդների սահմաններում, ինչպիսիք են օրինակ հին հունական, չինական կամ գերմանական փիլիսոփայությունը։ ХVII դարից սկսած գլոբալիզացման աստիճանական զարգացման հետ զուգընթաց՝ ազգային ու աշխարհագրական տարբերությունները կորցրին իրենց կարևորությունը, և փիլիսոփայական տարբեր ուղղություններ, դառնալով միջազգային, ստանում էին աշխարհագրությանը և մշակույթին չամրագրված անվանումներ, ինչպիսիք են օրինակ մարքսիզմը, էկզիստենցիալիզմը և ուրիշներ։ Դրա հետ միասին այսօր դեռ պահպանվում են որոշակի մշակութային-լեզվական տարբերություններ, որոնք ձևավորում են տարբեր փիլիսոփայական ուղղություններ։ Այդպիսի տարբերություններից կարևորագույնն է ժամանակակից փիլիսոփայության բաժանումը մայրցամաքային փիլիսոփայության, որը ներառում է հիմնականում ֆրանսիացի ու գերմանացի փիլիսոփաների աշխտությունները, և վերլուծական փիլիսոփայության, որը զարգանում է հիմնականում անգլիալեզու երկրներում։

Փիլիսոփայության բաժանումն ըստ ուսումնասիրվող առարկայի[խմբագրել]

Տրամաբանություն[խմբագրել]

      Հիմնական հոդված ՝ Տրամաբանություն

Քանի որ փիլիսոփայությունը կազմված է ռացիոնալ դատողություններից, տրամաբանությունը հանդիսանում է դրա առաջնային ատրիբուտը։ Փիլիսոփայական բազմաթիվ համակարգերի վերլուծության, դրանց՝ իրար հետ համեմատման համար անհրաժեշտ է կատարել փիլիսոփայական բազում պնդումների ու տեսությունների քննադատական վերլուծություն։ Այն պատճառով, որ մարդկային մտածելակերպը ձևավորվում է բառացիորեն, տրամաբանությունը սերտ կապված է տեքստերի ու լեզուների վերլուծության հետ։ Այն ֆորմալացնում է բառային դատողությունները և որոշում դրա ձևերը, որոնք ընդունելի են վերլուծության համար։ Դատողության տրամաբանական ֆորմալացման առաջին քայլը դարձավ սիլլոգիզմների, կամ տեսակի դատողությունների ի հայտ գալը։

(1) Բոլոր կենդանիները մահկանացու են. (2) փիղը կենդանի է. հետևաբար՝ (3) փիղը մահկանացու է:

Սիլլոգիզմների ճիշտ կիրառումը բացում է ապացուցական դատողությունների ճանապարհը փիլիսոփայության, մաթեմատիկայի, բնական գիտությունների կամ դեդուկտիվ մտածելակերպի ձևավորման մեջ։

Իր թվացյալ հեշտության հետ մեկտեղ, սիլլոգիզմների տարանջատումը մարդկային սովորական խոսքից տեղի է ունեցել ոչ մի անգամից և ոչ ամենուր։ Դրանց տարանջատումը, որպես ապացույցի տեսակի, խթանվել է փիլիսոփայության և մաթեմատիկայի կապակցումից, որը տարածված էր Հին Հունաստանում։ Սիլլոգիզմի և տրամաբանական պարզագույն համակարգի հասկացության առաջին պաշտոնական շարադրանքը պատկանում է Արիստոտելին։ Նրա տրամաբանությունը մնում էր անփոփոխ շուրջ 2 հզ. տարի, մինչև XX դարի սկիզբը, երբ մաթեմատիկայի և վերլուծական փիլիսոփայության հետազոտությունները ճանապարհ հարթեցին տրամաբանության զարգացման համար։ Ձևավորվեց «առաջին կարգի տրամաբանություն» կամ «պրեդիկատների տրամաբանություն», որը ներկա պահին լավ է ուսումնասիրված։ Սակայն, պարզվում է, որ փիլիսոփայության պնդումների, առավել ևս մարդկային բնական ամբողջական խոսքի վերլուծության համար անհրաժեշտ է ավելի բարձր դասերի տրամաբանությունների ու մոդալ տրամաբանության, մասնավորապես՝ երկրորդ կարգի տրամաբանության կիրառումը։ Բացի այդ, ֆորմալ նշանային լեզվի ու մարդկային բնական լեզվի փոխկապակցվածությունը հետազոտում է տրամաբանական սեմանտիկան և սեմիոտիկան։ Այս գաղափարները՝ ավելի բարձր դասերի բարոյական տրամաբանության հետ միասին շարունակում են մնալ ակտիվ միջգաղափարային հետազոտությունների ոլորտ։ Ժամանակակից տրամաբանությունը կազմված է արդիական, խոր մաթեմատիկական համակարգերից, որոնք ուսումնասիրվում են փիլիսոփաների, մաթեմատիկոսների,լեզվաբանների, վերջերս նաև՝ ծրագրավորողների և լուծման տեսության և արհեստական բանականության ոլորտի մասնագետների կողմից։ Այդպես՝ տրամաբանությունը հանդիսանում է ինպես ամենահին, այդպես էլ ամենաժամանակակից գաղափարը։

Մետաֆիզիկա

Մետաֆիզիկան փիլիսոփայության ամենավերացական մասն է, որ ուսումնասիրում է իրականության հետ կապված ամենահիմնարար հավերժական հարցերը։ Այդ հիմնարար հարցերի թվում առանձնանում են կեցության հետ կապված հարցերը, մետաֆիզիկայի այդ բաժինը կոչվում է «օնտոլոգիա»։ Կեցության հետ կապված հարցերից են հետևյալները. «Ի՞նչն իրականում գոյություն ունի», «Ի՞նչ է նշանակում գոյություն», «Ի՞նչն է գոյությունը դարձնում հնարավոր»։ Ավելի գործնական հարցերից են՝ «Ինչու՞ գոյություն ունի աշխարհը», «Մեկ աշխա՞րհ գոյություն ունի», «Ի՞նչ է տարածությունը», «Ի՞նչ է ժամանակը» և այլն։Օնտոլոգիա ու մետաֆիզիկա հասկացությունները երբեմն օգտագործվում են որպես հոմանիշներ, սակայն գոյություն ունեն մետաֆիզիկական հարցեր, որոնք ուղղակի կապ չունեն կեցության հետ։ Այդպիսի խնդիրներից են մասի ու ամբողջի փոխհարաբերությունների, պատճառի ու հետևանքի փոխկապվածության, ազատ կամքի վերաբերյալ հարցերը և այլն։ Այդ հարցերն ավելի շուտ վերաբերում են մետաֆիզիկային, ոչ թե օնտոլոգիային։

Հաճախ փիլիսոփայական համակարգը կառուցվում է որոշակի ուսմունքի շուրջ, որն այն փորձում է ռացիոնալացնել։ Օրինակ,քրիստոնեական և իսլամական փիլիսոփայության սահմաններում կատարվել են Աստծո գոյությունն ապացուցելու փորձեր։ Օնտոլոգիայի այն բաժինը, որը ձգտում է այդ ձևով ռացիոնալացնել կրոնը, կոչվում է ռացիոնալ կամ բնական աստվածաբանություն։ Նմանապես, ռացիոնալ հոգեբանություն է կոչվում օնտոլոգիայի այն մասը, որը կառուցվում է հոգու՝ նյութական աշխարհից առանձին գոյություն ունենալու համոզմունքից։ Ավելի ընդհանուր առումով՝ ցանկացած կոսմոլոգիայի ռացիոնալիզացումը կոչվում է «ռացիոնալ կոսմոլոգիա»։

XX դդ. մի շարք փիլիսոփայական ուղղություններ կասկածի տակ դրեցին մաքուր մետաֆիզիկայով զբաղվելու անհրաժեշտության հարցը։ Օրինակ, պոզիտիվիստների, տրամաբանական պոզիտիվիստների, ինչպես նաև այլ բնական գիտությունների բազմաթիվ մասնագետների կարծիքով, իմաստ ունի հետազոտել միայն այն հարցերը, որոնք համար իրական է վերիֆիկացման չափանիշը։ «Հավերժական» հարցերի մեծամասնությունը այսպիսի չափանիշներին չի բավարարում, ուստի մաքուր վիճակում դրանց քննարկումն անիմաստ է։ Մյուս կողմից՝ պոստստրուկտուրալիստները, որոնք ունեն գիտության ու վերիֆիկիցացիայի մասին հակառակ պատկերացում, նույնպես քննադատում են մետաֆիզիկայի իմաստավորությունը, շարունակելով Հայդեգգերի և Նիցշեի համոզմունքը՝ համարելով և՛ մետաֆիզիկան և՛ ընդհանրապես փիլիսոփայությունը, և՛ բնական գիտությունները միայն «արևմտյան գիտակցության ժամանակավոր խոտորում»։

Քննադատների կարծիքների այսպիսի ցրվածությունը թողնում է մետաֆիզիկային խուսավարման լայն տարածք, և ընդհանրապես վերջին հարյուր տարվա ընթացքում հետաքրքրությունը դեպի մետաֆիզիկան աճում է։ Մետաֆիզիկական հետազոտությունները կատարվում են փիլիսոփայական տարբեր ոլորտներում, օրինակ՝ գիտության, լեզվի, մշակույթի փիլիսոփայության մեջ։ Ժամանակակից մետաֆիզիկան իրենից ներկայացնում է մասնագիտացած գաղափարախոսություն, որտեղ կատարվում են որոշ պատասխանելի հարցերի՝ «հավերժական» հարցերից տարանջատման փորձեր։

Բարոյական և քաղաքական փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Էթիկան կամ բարոյական փիլիսոփայությունը առաջնապես վերաբերում է ապրելու լավագույն ուղին գտնելուն և երկրորդայինը՝ թե արդյոք այս հարցը կարող է ստանալ պատասխան։ Էթիկայի հիմնական ճյուղերն են՝ մետաֆիզիկան, նորմատիվ էթիկան և պրակտիկ էթիկան։ Մետաֆիզիկան վերաբերում է էթիկական մտքի բնությանը, ինչպիսիք են՝ լավ և վատ բառերի ծագումը և տարբեր էթիկական համակարգերում համեմատական բառերի ծագումները, արդյոք նրանք բացարձակ ճշմարտություն են և թե ինչպես այդ ճշմսրտությունները կարող են իմացվել։ Նորմատիվ էթիկան ավելի շատ վերաբերում է այն հարցերին, որոնք զբաղվում են այն հարցերով, թե ինչպես մարդ պետք է գործի և որն է գործելու ճիշտ եղանակը։ Այստեղ միահյուսվում են բազմաթիվ էթիկական տեսություններ։ Ամենավերջինը՝ պրակտիկ էթիկան ներխուժում է տեսություն խորքերը և մտնում էթիկական պրակտիկայի իրական աշխարհ, ինչպիսիք են՝ արդյոք ճիշտ է աբորտը՝ հղիության ընդհատումը։ Այն նաև փոխկապակցված է բարոյականության գաղափարի հետ, և այդ երկուսը շատ հաճախ անփոխարինելի են։

Ժամանակակից շրջանում մի բանավեճ էր սկսվել կոնսենկենտալիզմի (գործողությունները բարոյապես գնահատվում են միայն վերջնական արդյունքներից ելնելով) և դեոնտոլոգիայի (գործողությունները բարոյապես գնահատվում են միայն ելնելով անհատների պարտականություններից և այն մարդու իրավունքներից, ում վերաբերում է տվյալ գործողությունը, կամ էլ երկուսը միասին)։ Բանավեճը գրավել էր էթիկան ուսումնասիրողների ուշադրությունը։ Զերեմի Բենթամը և Զոն Ստյուարտ Միլը հայտնի են ուտիլիտարիզմը պրոպագանդելով, որը մի գաղափար է այն մասին, որ մեծամասնության համար ամենամեծ երջանկության հասնելը հիմնական բարոյական օրենքն է։ Այնուամենայնիվ, միևնույն ժամանակ, ինչ նրանք առաջ էին մղում իրենց գաղափարը, նրանք նաև պրոպագանդում էին կոնսենկենտալիզմի ավելի լայն հասկացությունը՝ տեսությունը։ Կոնսենկենտալիզմին հակառակ դիրք ընդունելով՝ Էմանուել Կանտըհամաձայն չէր, որ բարոյական սկզբունքները պարզապես բանականության արդյուքներն են։ Կանտը համոզված էր, որ արդյունքների միաձուլումը բարոյական մտածելակերպի մեծ սխալ էր, սկսած այն բանից, ինչ այն մերժում էր պրակտիկ ասացվածքների անհրաժեշտությունը կամքը կառավարելու գործում։ Ըստ նրա՝ մտածելակերպը պահանջում է, որ մենք համաձայնեցնենք մեր գործերը բնագավառային ցուցումներին, որը բացարձակապես պարտականություն է։ 20-րդ դարի ականավոր դեոնտոլոգիստ Ու. Դ. Ռոսսը վիճում էր պարտականության ավելի թեթև ձևերի համար, որոնք կոչվում էին prima facie պարտականություններ։

Արդեն կատարված աշխատանքները շեշտել են անհատականության դերն էթիկայում. մի շարժում, որը հայտնի է aretaic turn անունով։ Այս շարժման լարված մասը հաջորդեց Բեռնարդ Ուիլիամսի աշխատանքներին։ Նա նկատեց, որ կոնսենկենտալիզմի և դեոնտոլոգիայի խիստ կանոնները պահանջում էին, որ մարդիկ գործեն արդար։ Ուիլիամսը վիճում էր, որ այն պահանջում է, որ մարդիկ թողնեն իրենց անձնական ծրագրերը, և այդուհետև իրենց սեփական ազնվությունն ի վիճակի է համարվել բարոյական։ G.E.M. Anscombe-ն, մի ազդեցիկ թերթ, “Ժամանակակից բարոյական փիլիսոփայություն” -ը (1958 թվական) վերակենդանացրել են արժեքային էթիկան որպես ընտրում, որն ըմբռնվել է որպես Կանտիզմի և կոնսենկենտալիզմի ամրագրված դիրքեր։ Արեատիկ առաջընթացները ոգեշնչված էին մասնավորապես արժեքների հնագույն ըմբռնումների հետազոտություններից։ Օրինակ՝ Արիստոտելյան էթիկան պահանջում է, որ մարդիկ հետևեն Արիստոտելյան միջինին կամ պահպանեն երկու գործոնների հավասարակշռությունը. Կոնֆուցիոսի էթիկան կողմ է, որ արժեքները մեծապես բաղկացած են այլ մարդկանց հետ ներդաշնակություն ապահովելու ձգտումից։ Արժեքային էթիկան, ընդհանրապես, մինչ այժմ հավաքել է բազմաթիվ աջակիցներ և ապացուցվել ու պաշտպանվել է այնպիսի փիլիսոփաների կողմից, ինչպիսիք են՝ Ֆիլիպպա Ռութը, Ալասդայր Մաքլնթայրը և Ռոսալինդ Հարսդոուսը։

Քաղաքական փիլիսոփայությունը կառավարության ուսումնասիրությունն է և անհատների, ինչպիսիք են՝ ցեղերը և ընտանիքները, և հասարակությունների միջև հարաբերությունները՝ ներառյալ պետությունը։ Այն ներառում է հարցեր, որոնք վերաբերում են արդարադատությանը, օրենքին, սեփականությանը և քաղաքացիների իրավունքներին ու պարտականություններին։ Քաղաքականությունը և էթիկան ավանդապես փոխներկապակցված են, քանզի երկուսն էլ առաջ են քաշում այն հարցը, թե որն է լավը, և թե ինչպես մարդիկ պետք է ապրեն։ Դեռ հին ժամանակներից, նունիսկ դրանից բավականին առաջ արդարադատության արմատները քաղաքականության հեղինակության համար անխուսափելիորեն կապված են մարդու բնության վերաբերյալ հայացքներին։ «Հանրապետությունում» Պլատոնը ներկայացրել է մի վարկած, որ կատարյալ հասարակությունը պետք է կառավարվի փիլիսոփա-արքաների դեսպանի կողմից, քանզի փիլիսփոաներից լավագույնները ամենալավն են տիրապետում լավը ճանաչելու կարողությանը։ Նույնիսկ Պլատոնը, այնուամենայնիվ, պահանջում էր փիլիսոփաներից իրենց ճանապարհը հարթել աշխարհում իրենց կառավարման սկզբից շատ տարիներ առաջ՝ հիսուն տարեկան հասակում։

Արիստոտելի համար մարդիկ քաղաքական էակներ են, այսինքն՝ հասարակական էակներ, և կառավարությունները ստեղծված են հասարակության համար լավը առաջնորդելու համար։ Արիստոտելն առաջադրում էր, որ ինչ պետությունը հասարակության ամենաբարձր մասն էր, այն միտում ուներ ձգտելու դեպի ամենալավը։ Արիստոտելը քաղաքական ուժը դիտարկում էր որպես արժանիքներում և փորձում բնական անհավասարությունների արդյունք։ Այս տարբերությունների պատճառով նա կողմ էր ունակության և արժեքայնության արիստոկրատիային։ Արիստոտելի համար անհատը չի կարող լինել ամբողջական, եթե չապրի հասարակությունում։ Նրա Նիկոմաշեանը և Քաղաքականությունը աշխատությունները գրված են հենց այդ նկատառումներով։ Առաջին գիրքը ուղղված է մարդկային արժեքներին (կամ հիասքանչություններին)՝ որպես քաղաքացի. Երկրորդը վերաբերում է կառավարության ճիշտ ձև ընտրելուն՝ ոգեշնչելու համար քաղաքացիներին լինել մարդկային արժեքներով հարուստ, իսկ այնուհետև՝ կատարյալ։ Երկու գրքերն էլ քաղաքական կյանքում արդարության կարևոր դեր են խաղում։

Նիկոլաս Կուսանցին վաղ 15-րդ դարում վերակենդանացրեց Պլատոնյան մտքերը։ Նա առաջ մղեց դեմոկրատիայի գաղափարը Միջնադարյան Եվրոպայում և իր գրություններում, և Ֆլորենցիայի Խորհրդի կազմակերպությունում։ Չհետևելով Արիստոտելին և Հոբբեսյան ավանդույթին՝ Կուսանցին մարդկանց տեսնում էր հավասար և աստվածային (քանզի մարդը ստեղծվել է Աստծու պատկերով), այսպիսով դեմոկրատիան պետք է լիներ միակ ճիշտ կառավարման ձևը։ Կուսանցու հայացքները համարվում են Իտալական Ռենեսեանսի փայլատակումները, որոնց ջանքերով է աճել «Ազգ-Պետությունների» գաղափարը։

Ավելի ուշ Նիկոլո Միխիավելին ժխտեց Արիստոտելի և Թոմաս Աքվինացու տեսությունները և համարեց դրանք անիրական։ Կատարյալ միապետությունը բարոյական արժեքների միձուլումն է. բավական է, ինչ միապետն անում է այն, ինչ հաջողված է և անհրաժեշտ, ավելին է, թե ինչն է բարոյապես գովելի։ Թոմաս Հոբսը նաև համաձայն չէր Արիստոտելի տեսության մի շարք էլեմենտների հետ։ Նրա համար մարդկային բնությունն իր էությամբ հակահասարակական է. մարդիկ իրենց էությամբ եսասեր են, և այս եսասիրությունը՝ էգոիզմը, ավելի է դժվարացնում կյանքը։ Ավելին՝ Հոբսը գտնում էր, որ չնայած մարդկանց միջև կան բնական անհավասարություններ, դրանք չնչին են, սկսած այն բանից, որ ոչ մի յուրահատուկ տաղանդ կամ մարդկային արժեք, որով կարող է օժտված լինել մարդ, չի կարող ապահովագրել անձին ուրիշներից հասցվող վնասներից։ Այս ամենից ելնելով՝ Հոբսը եզրակացրեց, որ պետությունն առաջանում են հասարակությունը պետական հատկություններից բարձրացնելու մասին հասարակ բանավեճից։ Սա կարող է կատարվել միապետության կառավարող մարմինների կողմից, որոնց կամ ում տրված են հասարակությունը կառավարելու ամբողջ ուժը, և որն ի վիճակի է խուճապ և տերորի վախ ներշնչել վերջինիս ենթակառուցվածքներում։

Լուսավորիչները դժգոհ էին քաղաքական փիլիսոփայության գոյություն ունեցող տեսություններով, որոնք թվում էր, թե մեկուսացնում կամ արհամարհում էին դեմոկրատական պետության հնարավոր գոյությունը։Ժան Ժակ Ռուսոն այն մարդկանց շարքերում էր, որոնք կողմ էին տեսությունների ժխտմանը. Նա աջակցում էր Հոբսին, պնդելով, որ մարդը բնությունից « ազնիվ դաժանության » մի տեսակ է, և որ հասարակությունն ու սոցիալ կապերը խեղաթյուրում են այդ բնությունը։ Մեկ այլ քննադատ էր Ջոն Լոկը։ Կառավարության մասին իր երկրորդ աշխատությունում նա համաձայնում է Հոբսի հետ, որ ազգ-պետությունն ազդեցիկ գործիք է մարդկությունը փրկելու համար պետության անհաջող գաղափարից, բայց նա գտնում էր, որ միապետը պետք է դառնա տհաճ հաստատություն՝ համեմատած համեմատականորեն ճշգրիտ, բայց չկառավարվող բնական վիճակի հետ։

Հետևելով փաստ-արժեքային տարբերության տեսությանը՝ շնորհիվ Հյում Դևիդի և իր աշակերտ Ադամ Սմիթի ազդեցության, հետաքրքրությունը մարդկային բնության նկատմամբ քաղաքական արդարացման համար թույլ էր։ Այնուամենայնիվ, շատ քաղաքական փիլիսոփաներ՝ հատկապես ռեալիստները, մինչ այժմ օգտագործում են մարդկային բնությունը որպես հիմք իրենց բանավեճերի համար։

Մարքսիզմն առաջացել է Կարլ Մարքսի և Ֆրիդրիխ Էնգելսի աշխատանքներից։ Նրանց այն գաղափարը, որ կապիտալիզմը հիմնված է աշխատողների շահագործման վրա և պատճառ է հանդիսանում մարդկանց՝ իրենց բնությունից օտարացման, պատմական մատերիալիզմի, նրանց հայացքների հասարակական դասերի մասին և այլն, ազդել են տեսության տարբեր բնագավառների վրա, ինչպիսիք են՝ սոցիոլոգիան, տնտեսագիտությունը և քաղաքականությունը։ Մարքսիզմը ներշնչել է կոմունիզմի մարքսիստական դպրոցին, որը մեծ ազդեցություն է ունեցել 20-րդ դարի պատմության վրա։

Բնության փիլիսոփայություն և իմացության տեսություն[խմբագրել]

Տեսական փիլիսոփայությունը իր մեջ ներառում է բնության իմացությունը և հենց իմացության իմացությունը։ Առաջին տեսակին ավանդաբար պատկանում է բնափիլիսոփայությունը, սակայն դրա զգալի մասը XVII-XVIII դդ. գիտական մեթոդի ճյուղավորման հետևանքով առանձնացավ փիլիսոփայությունից և միացավ բնական գիտություններին՝ ֆիզիկային, քիմիային, աստղագիտությանը, կենսաբանությանը։ Այնուամենայնիվ, բնության մի մասը, որը կապված է մարդու բնության հետ շարունակում է մնալ փիլիսոփայական հետազոտությունների շրջանակներում, քանի որ արդի ժամանակներում այդ հարցերին մոտենալու ճանապարհներ դեռևս չկան։ Այդ պատճառով գիտակցության, լեզվի փիլիսոփայությունը և սեմիոտիկան որպես փիլիսոփայության գաղափարներ շարունակում փնտրել են մարդու գլխում կատարվող և մարդու մտածողության հեր կապված գործընթացների, որոնք հիմնականում արտահայտվում են բնական լեզուների միջոցով, հասկանալու ճանապարհը։

Տեսական փիլիսոփայության բաժանումներից երկրորդն ուսումնասիրում է հենց իմացության գործընթացը։ Այն փիլիսոփայության հիմնական ոլորտը, որն իր առաջ դնում է «Ինչպե՞ս ենք մենք որևէ բան իմանում» և «Արդյո՞ք մենք դա գիտենք» հարցերը, հանդիսանում է էպիսթեմոլոգիան (երբեմն կոչվում է «գնոսեոլոգիա»)։ Արդի ժամանակներում դրա հիմնական բաժինը, որը կենտրոնացրել է իր մեջ հետազոտական գործունեությունը, հանդիսանում է գիտության փիլիսոփայությունը, որը վերլուծում է գիտական մեթոդի փորձը և փորձում գտնել հետևյալ հարցերի պատասխանը. «Ինչպե՞ս է աշխատում գիտական մեթոդը», «Կարելի՞ է արդյոք ֆորմալացնել գիտական մեթոդը», «Արդյո՞ք գիտական մեթոդն իրոք աշխատում է»։ Գիտության փիլիսոփայության հիմնական դիրքը մայրցամաքային փիլիսոփայության սահմաններում այսօր խիստ տարբերվում է համարժեք ոլորտի՝ վերլուծական փիլիսոփայության սահմաններում ունեցած դիրքերից։ Գիտական փիլիսոփայությունը, իր հերթին, բաժանվում է մաթեմատիկական, ֆիզիկական, կենսաբանական, տնտեսագիտական և այլ փիլիսոփայությունների։

Իմացության գործընթացի հետազոտման մեջ ևս մեկ կարևոր կետ է ինքնին փիլիսոփայության ուսումնասիրությունը։ Փիլիսոփայության և տիպիկ գիտությունների տարբերությունը հանդիսանում է ինքն իրեն վերաբերող մետա-դիրքի անցման մեջ։ Մետափիլիսոփայությունը ուսումնասիրում է փիլիսոփայությունը կողքից, Այդ տիպի ամենակարևոր և առավել մշակված ճյուղը համարվում է մետաէթիկան, որը զբաղեցնում է էթիկայից կողմնակի դիրք։

Կիրառական փիլիսոփայություն։ Աքսիոլոգիա[խմբագրել]

Փիլիսոփայության պատմություն[խմբագրել]

Փիլիսոփայության առաջացումը։ Անտիկ փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Փիլիսոփայության և ռացիոնալ փիլիսոփայական մտածելակերպի առաջացումը սկսեց գրեթե միաժամանակ VII-VI դդ.-ում մ.թ.ա. Երկիր մոլորակի տարբեր վայրերում՝Չինաստանում, Հնդկաստանում և միջերկրյան հունական գաղութներում։ Հնարավոր է, որ այդ կամ նույնիսկ ավելի վաղ ժամանակաշրջանի այլ քաղաքակրթություններ արդեն օգտագործում էին փիլիսոփայական մտածելակերպը, սակայն իրենց աշխատանքները անհայտ են։ Առանձին ոչ փիլիսոփա ուսումնասիրողները երբեմն հնագույն փիլիսոփայությանն են վերագրում առակների ու աֆորիզմների հավաքածուները, որոնք ժառանգվել են Հին Եգիպտոսից ու Միջագետքից։ Չնայած դրան, այս ներառումը չի ընդունվում փիլիսոփայական գրականությունում։ Սրա հետ մեկտեղ՝ նաև այդ քաղաքակրթությունների ազդեցությունը հունականի վրա, վաղ հույն փիլիսոփաների աշխարհայացի ձևավորման վրա։

Փիլիսոփայության առաջացման ու զարգացման ընդհանուրը՝ փիլիսոփայական դպրոցների ձևավորումն է, որոնք կազմված են եղել ինչ-որ կոնկրետ գաղափարի կողմնակիցներից։ Գրեթե բոլոր մարզերում այդ կողմնակիցների ներդրումը վերագրվում էր դպրոցի հիմնադրին կամ դպրոցին։ Հնդկական ու հունականփիլիսոփայության առաջացումը տեղի է ունեցել նման սխեմայով, չնայած հնդականը զարգանում էր էապես ավելի դանդաղ։ Չինական փիլիսոփայությունը, որի զարգացումը խոչընդհոտվում էր հասարակության պահպանողական հասարակական ու քաղաքական կառուցվածքով, զարգանում էր ավելի դանդաղ։ Նրա լավ մշակված թեմաներից են եղել միայն բարոյագիտությունն ու քաղաքական փիլիսոփայությունը։

Փիլիսոփայությունը Հին Հունաստանում[խմբագրել]

Վաղ հունական փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Դասական հունական փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Հելլենիստական փիլիսոփայություն[խմբագրել]

      Հիմնական հոդված ՝ Հելլենիստական փիլիսոփայություն

Պլատոնից և Արիստոտելից հետո Հունաստանում, ապա Հռոմեական կայսրությունում իրենց զարգացումն էին շարունակում մի քանի փիլիսոփայական դպրոցներ և ուղղություններ հունական փիլիսոփայության հիմքի վրա՝ ներառյալ նեոպյութագորիզմը, պլատոնիզմը, ինչպես նաև Պերիպետիկոսները,որոնք շարունակում էին Արիստոտելի փիլիսոփայությունը։ Սկեպտիկները արտահայտում և մշակում էին սոփեստների՝ աշխարհի մասին ճշմարիտ իմացության տիրապետման անհնարինության գաղափարները[2]։ Այս շրջանի նոր միտումների կողքին առանձնանում է ստոիցիզմը՝ բարոյագիտական հայեցակարգ, որը նմանություն ունի չինական դաոսականության հետ, և որը նույնացնում էր աշխարհում ներդաշնակության աղբյուրը իրերի բնական դասավորության յուրացման հետ և հետևաբար՝ խորհուրդ տալիս ստոյիկորեն հանդուրժել ճակատագրի բոլոր շրջադարձերը[3][4]։ Այս ժամանակաշրջանի մյուս կարևոր ուղղությունը նորպլատոնականությունն էր։ Այս շրջանի հայտնի փիլիսոփա իդեալիս նորպլատոնական Պլոտինոսը (Ք. հ. 3-րդ դար) ժխտում էր Աստծո մարդակերպությունը, պնդելով, որ այդ կերպով Աստված, որը պիտի ամենազոր լիներ, մարդանմանության արդյունքում ձեռք կբերեր սահմանային հնարավորություններ։ Որպես հետևանք՝ նորպլանոնականության մեջ տեղի ունեցավ զուգամիտություն ամենազոր միաստվածության և գաղափարների աշխարհի կամ Պլատոնի ձևի միջև, որը հնարավոր դարձրեց Պլատոնի գաղափարների՝ քրիստոնեության և այլ մենաստվածային կրոնների հետ մասնակի միավորումը[5]։

Փիլիսոփայությունը Հին Հնդկաստանում[խմբագրել]

Հին հնդկական փիլիսոփայությունը ծնվել է Վեդաների մեկնաբանումների ավանդույթից, հինդուիզմի ավանդույթների հնագույն տեքստերից։ Հնդկական փիլիսոփայության ծնունդի ժամանակաշրջանը անվիճելի հարց չէ։ Ուսումնասիրողների մի մասը թվագրում են այն մ.թ.ա. VIII—VI դարերում՝ Ուպանիշադների գրման ժամանակ, որոնք վեդաների ուսումնասիրության մասին հնագույն ժողովածուներն են։ Նրանք համարում էին, որ Ուպանիշադներն արդեն փիլիսոփայական աշխատություններ էին։ Ավելի պահպանողական մոտեցման համաձայն՝ մասնավորապես փիլիսոփայության ծնունդը Հնկաստանում թվագրվում է մ.թ.ա. V—IV դարերում, որն իր հերթին հանդիսանում է շրամանյան ժամանակաշրջանը։ Այդ ժամանակ թափառական քահանաները, շրամանները սկսեցին հաստատել Վեդաների ճշմարտացիության կասկածի միտումը, որը հրահրեց կրոնական բանավեճ և բերեց փիլիսոփայության տարբեր ճյուղերի առաջացմանը։ Հինդուիզմի առավել աչքի ընկնող քննադատներից են, առաջին հերթին, Բուդդան, ինչպես նաև նրա ժամանակակից Աջիտա Կեսակամբալան, որի ժառանգությունում նկատվում է մատերիալիզմ՝ ավելի հստակ արտահայտված, քան Դեմոկրիտինը և Պակուդհա Կաչչայանինը, որոնք իրենց հաջորդներին ծանոթացնում էին ռեդուկցիոնիզմին և ռեալիզմին, և որը հետագայում դարձավ հին հնդիկ փիլիսոփաներին հատուկ։

Հին հնդկական ավանդույթներում նկատվում է սոֆիստների ուղղությունը՝ Լոկայատան, որոնց բանավեճի ավանդույթը նպաստել է փիլիսոփայական խմբակների առաջացմանը։ Հետագայում՝ մ.թ.ա. IV – մ.թ. II դարերում, Հնդկաստանում ձևավորվում են դարշանները՝ փիլիսոփայակն դպրոցներ, որոնք բաժանվում են երկու խմբի, որոնցից առաջինները Վեդաները համարում են ճշմարիտ տեղեկությունների աղբյուր, իսկ մյուսները ժխտում են նրանց ճշմարտացիությունը։ Առաջին խմբին պատկանում են հինդուիզմի փիլիսոփայության վեց դասական դպրոց՝ սանկյա, յոգա, նյաա, վայշեշիկա, միմանսա և վեդանտա։ Երկրորդ խմբին են պատկանում լոկայատան, բուդդայականության վաղ դպրոցները, ջայնիզմի դպրոցը և այլն։ Հնդկական փիլիսոփայականության ընդհանուր յուրահատկությունն էր կապվածությունը վառ արտահայտվող ռեալիզմի դպրոցներին՝ համադրված էպիստեմոլոգիայի հետաքրքրությամբ՝ ճանաչման միջոցների վավերականությամբ։

Հին հնդկական փիլիսոփայությունն իր կազմով անցել է այն նույն էտապները, ինչ հունականը, սակայն այն տևել է նշանակալիորեն դանդաղ, որը ենթադրվում է, որ կարող է կապված լինել, որ հնդիկ փիլիսոփաների քննարկման տրամաբանությունը կապված է եղել լեզվաբանությանը, այլ ոչ թե մաթեմատիկային, ինչպես մինչսոկրատիկների մոտ։ Հին հնդկական սիլլոգիան՝ հետևաբանությունը սովորաբար կազմված էր հինգ և ավելի մակարդակներից՝հակառակ դասական երեք մակարդակներին, և հիմնավորումները դիտվում էին որպես համոզման մարտավարություն, և ոչ թե ապացույցներ։ Հին հնդկական փիլիսոփայությունը ուսումնասիրել է բազմաթիվ հարցեր, որոնք վերաբերում էին տրամաբանությանը, առաջադրել է հասկացություններ հիմնականում փիլիսոփայության վերաբերյալ, իսկ վաղ բուդդիզմի որոշ գծերում անցել է փիլիսոփայական հարցերի լուծմանը, որոնք եվրոպական փիլիսոփայությունը ուսումնասիրել է միայն նոր շրջանում։ Միևնույն ժամանակՀնդկաստանում փիլիսոփայական հիմնավորման տրամաբանությունը չի հասել Արիստոտելյան մակարդակին մինչև XX դարի սկիզբը, և Հնդկաստանում նույնիսկ զարգացած բուդդիզմի ավանդույթներում չեն ստեղծվել տեքստեր՝ նման պլատոնյաններին և արիստոտելյաններին, որոնք կարեղ էին դառնալ ավելի ակնառու փիլիսոփայական դպրոցների միջուկը, որոնք նման էին հնագույն դպրոցներին, և այդ կերպ հնդկական փիլիսոփայությունն անցել է հունականի անցած ճանապարհի մոտ կեսը։ Հետագայում Հնդկաստանում բուդդիզմի և ջայնիզմի գերադասումը հնարավոր է հանդիսացել է հնդկական փիլիսոփայական դպրոցների բազմազանության նվազեցման պատճառը և ազդել է նրանց զարգացման մակարդակի վրա։

Փիլիսոփայությունը Հին Չինաստանում[խմբագրել]

Չնայած չինական դասական գրվածքները նկարագրում են «հարյուր դպրոցների» շրջանը, որն էլ հենց հանդիսանում է Չինաստանում փիլիսոփայության ծնունդը՝ պատմական և լեզվագիտական տվյալները վկայում են այն մասին, որ իրականում այդ դպրոցները նշանակալից չափով ավելի քիչ էին, ընդ որում՝ Կոնֆուցիոսիտեսությունն առաջացել է առաջինը մ.թ.ա. VI—V-րդ դարերում, իսկ մնացած դպրոցները, որոնցից ամենահայտնիներն էին դաոսիզմի և լեգիզմի դպրոցները, ստեղծվել և զարգացել են ՝ձևավորելով իրենց իսկ տեսությունները արդեն կոնֆուցիզմի հետ համատեղելով։ Մասնավորապես, դաոսիզմի հիմնադիր լեգենդար Լաո Ցզիիգրությունները ստեղծվել են Կոնֆուցիոսից հետո։

Չինական փիլիսոփայության տարբերիչ հատկությունն է նրանում պրակտիկ փիլիսոփայության, հատկապես էթիկայի և քաղաքական փիլիսոփայության գերակշռումը։ Չինացի փիլիսոփաներին առաջին հերթին մի հարց էր հուզում, թե ինչպիսին պետք է լինի կատարյալ քաղաքացին և կատարյալ կառավարիչը, որն անհրաժեշտ է ներդաշնակությունը և հասարակությունում կամ երկրում կարգուկանոն պահպանելու համար։ Մեծամասամբ այն կապված է մի կողմից նրանով, որ այդ ժամանակաշրջանի չինական հասարակությունը նոր էր վերապրել քաղաքական ցնցումների մի շարք և փորձում էր վերանայել պետության քաղաքական տեսքը, իսկ մյուս կողմից՝նրանով, որ գրագիտությունը և որպես արդյունք՝ փիլիսոփայությամբ զբաղվելու հնարավորությունը Չինաստանում կախվածության մեջ էր գտնվում հասարակության աստիճանակարգումից։ Փիլիսոփաներն այդ ձևով դառնում էին քաղաքական գործիչներին և պաշտոնյաներին մոտ, սակայն մեկուսացված էին հասարակության մյուս շերտերից։

Չինական փիլիսոփայության ձևավորման ժամանակաշրջանում մի շարք փիլիսոփայական դպրոցներ առաջադրել էին մետաֆիզիկայի, իմացաբանության և բնափիլիսոփայության հարցեր, որոնք մասնավորապես վերաբերում էին մոիզդներին և ին յան ցզյային, սակայն այս աշխատանքը լուրջ առաջարկություն չի ստացել։ Մի կողմից, Չինաստանում փիլիսոփաները սկսեցին հետապնդվել լրջորեն, իսկ մյուս կողմից՝ Չինաստանում սկսեց գերիշխել Կոնֆուցիոսի փիլիսոփայությունը, որը մեծագույն ուշադրություն էր հատկացնում էթիկային վերաբերող հարցերին, իսկ կենցաղին վերաբերող հարցերին ապավինում էին ավանդական չինական առասպելաբանությանը, ընդ որում՝ գիտելիքի լավագույն աղբյուրներն էին հնագույն գրվածքները։ Ավելին՝ Հան դինաստիայի ժամանակաշրջանում՝ III դարից սկսած,կոնֆուցիականությանը դե ֆակտո տրվեց կրոնի կարգավիճակ, և փիլիսոփայությունը Չինաստանում հարկադրված էր զարգանալ կոնֆուցիական կանոնին համատեղ։

Փիլիսոփայությունը Եգիպտոսում և Բաբելոնում[խմբագրել]

Փիլիսոփայությունը Հին Պարսկաստանում[խմբագրել]

Միջնադարյան փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Քրիստոնեական փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Փիլիսոփայությունը Մերձավոր Արևելքում[խմբագրել]

      Հիմնական հոդվածներ ՝ Իսլամական փիլիսոփայություն և Հրեական փիլիսոփայություն

Իսլամական փիլիսոփայության հղացումը թվագրվում է 8-9-րդ դդ.։ Իսլամի առաջին հայտնի փիլիսոփաներից մեկը՝ Ալ Քինդին ծանոթ էր Արիստոտելի և Պլատոնիաշխատանքներին, տվել է Ալլահի «նորպլատոնական» սահմանումը՝ որպես բացարձակ և անդրանցական գոյություն, իսկ հետո դարձել է արիստոտելականությանհետևորդ։ Փորձերը նորպլատոնականության և արիստոտելականության միաժմանակյա միավորումը իսլամում բնորոշ էին Ալ Քինդիի հետևորդների շրջանում, որոնցից առավել հայտնի էին Ավիցեննան և Իբն Ռուշդը[6]։ Բնութագրական է, որ Արիստոտելի աշխատանքները լավագույնս արաբական թարգմանությամբ պահպանվել են արևելքում, քան միջնադարյան Եվրոպայում, իսկ որոշ քննախոսություններ պահպանվել են արաբերենից լատիներեն թարգմանության շնորհիվ[7]։

Իսլամական փիլիսոփայության հիմնախնդիրներից մեկը մի քանի դարերի ընթացքում իսլամի կանոնների և հոգևոր իսլամական աղանդների համադրումն էր։ Շատ իսլամական փիլիսոփաներ փորձեր էին կատարում նպատակահարմարորեն սատարել կանոնը, միայն թե հիմնական կրոնական ուղղությունը սուֆիզմն էր, որը 13-րդ դարից առանձնացավ որպես իսլամի առանձին ճյուղ։ Սուֆիզմը շատ գծերով մոտ էր նորպլատոնականությանը և պարունակում էր թեոսոֆիայի տարրեր։ Վերջապես միայն 16-րդ դարում պարսիկ փիլիսոփա Մոլլա Սադրան կատարեց արիստոտելականության, նորպլատոնականության և իսլամի համադրում, և նրա փիլիսոփայությունը դարձավ առավել ազդեցիկ համադրույթը իսլամում մինչև ներկա ժամանակ[8][9]։

Հուդայականության՝ փիլիսոփայություն դառնալը պայմանավորված էր մի կողմից իսլամական փիլիսոփայության, մյուս կողմից արիստոտելականության և նորպլատոնականության ազդեցությամբ։ Որոշ մտածողներ հուդայականության հետևորդներից փորձել են համապատասխանեցնել այդ դրույթները հուդայականության հետ, ինչպես Սաադիա Գաոնը, ով փորձում էր ստեղծել հրեական քալամ իսլամական քալամի նմանությամբ, և Մայմոնիդը[10]։

Փիլիսոփայությունը Հնդկաստանում և Հեռավոր Արևելքում[խմբագրել]

  Տես նաև Բուդդայական փիլիսոփայություն 

Հնդկաստանում փիլիսոփայության զարգացումը մշտապես տեղի է ունեցել հարաբերականորեն դանդաղ։ Ծանրացուցիչ գործոնը Ք. հ. 3-րդ դարում Հնդկաստանում լայն տարածում գտած բուդդայականությունն էր, որի դրույթներում չէր ողջունվում հարցերի վճռական պատասխանները, որը բացասական ազդեցություն ունեցավ փիլիսոփայական տրամաբանության զարգացման հարցում[11]։ Այնուամենայնիվ, 8-րդ դարում մուսուլմանների՝ Հնդկաստան կատարած արշավանքները և հինդուիզմիվերածնունդը 13-րդ դարում սրեցին թե՛ աստվածաբանական, և թե՛ փիլիսոփայական բանավեճերը, և 16-րդ դարից Հնդկաստանում հաշվվում են մոտ 600 աշխատություն, որոնք կարելի է համարել փիլիսոփայական։ Դիտարկվում են քննվող փիլիսոփայական հարցերի և դրանց՝ Հնդկաստանում և Եվրոպայում նրանց ժամանակակիցների՝ քրիստոնեական փիլիսոփա-սխոլաստիկների պատասխանների տարբերակների զուգահեռները[12] ։

3-5-րդ դդ. Չինաստանում բուդդայականության տարածումը բերեց բուդդայականության առանձին, չինական ճյուղի՝ չան-բուդդիզմի առաջացմանը, որը համակցում էր իրենում ավանդական հնդկական բուդդայական դպրոցներից մեկը՝ Մահայանան և չինական դաոսականությունը[13]։ Հենց չան-բուդդայականությունը տարածում գտավ Ճապոնիայում, Կորեայում, Վիետնամում և Հեռավոր արևելքի այլ երկրներում, որտեղ ստացավ «ձեն-բուդդիզմ» անվանումը։ Ճապոնիայումկոնֆուցիականության և ձեն-բուդդայականության համակցումը դրված է սամուրայների փիլիսոփայության հիմքում։ Բուդդայականությունը Չինաստան բերեց ավելի զարգացած տրամաբանական և կատեգորիալ համակարգ, քան այն, որը կիրառում էին հին չինական փիլիսոփաները, միայն թե 9-րդ դարից բուդդայական փիլիսոփայության ազդեցությունը Չինաստանում նվազում է և տեղի է ունենում վերադարձ թեթևակի ձևափոխված կոնֆուցիականության, որն ստանում է«նորկոնֆուցիականություն» անվանումը[13]։

Վերածննդի փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Վերածնունդը միջին դարերի և ժամանակակից մտածելակերպերի միջև մի ժամանակաշրջան էր, երբ դասական տեքստերի վերականգնումը օգնեց տրամաբանական տեխնիկական գիտությունների, մետաֆիզիկական և աստվածաբանական փիլիսոփայական հետաքրքրությունները դարձնել բարոյականության մեջ ընտրողական հետաքրքրություններ, բանասիրություն ու միստիցիզմ։ Ընդհանուր առմամբ դասական և մարդասեր արվեստների ուսումնասիրույթունը, ինչպիսիք են պատմությունըկամ գրականությունը, հետազոտական հետաքրքրություն ձեռք բերեցին մինչ այժմ Քրիստոնեությանը անհայտ մի ձգտման՝ հումանիզմի հանդեպ։ Մետաֆիզիկայի ու տրամաբանության հանդեպ միջնադարյան հետաքրքրությունները փոխելով հումանիստները հետևեցին Ֆրանչեսկո Պետրարկայի՝ մարդու կառուցման և փիլիսոփայական արժանիքներին։

Դասական փիլիսոփայության ուսումնասիրումը նույնպես զարգացել է 2 նոր ուղով։ Մի կողմից, Արիստոտելի ուսումնասիրությունը փոխվեց՝ Ավերոյիզմի ազդեծության ներքո։ Այս ավերոյիզմի կողմ արիստոտելականների և ավելի օրթոդոքս կաթոլիկ արիստոտելականների, ինչպիսիք էին Ալբերտուս Մագնուսը և Թոմաս Աքվինյասը, միջև անհամաձայնությունները ի վերջո բերեցին հումանիստական արիստոտելիզմի ձևավորմանը վերածննդի ժամանակ։

Նոր ժամանակաշրջանի փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Վաղ ժամանակակից փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Որպես արևմտյան փիլիսոփայության վաղ ժամանակակից շրջան նշվում են 17րդ ու 18րդ դարերը, որոնցից վերջինը հաճախ կոչվում է լուսավորության ժամանակաշրջան։ Ժամանակակից փիլիսոփայությունը տարբերվում է իր նախորդողներից իր աճող տարբերության ավանդական մարմիններից, ինչպիսիք են եկեղեցին, ակադեմիան ու արիստոտելականությունը։ Կենտրոնանում են ավելի շատ գիտելիքի հիմունքները, մետաֆիզիկական համակարգված կառուցումը և ժամանակակից ֆիզիկայի առաջացումը՝ բնական փիլիսոփայությունից։

Այս ժամանակաշրջանի այլ գլխավոր թեմաներից են մտքի էությունը և դրա կապվածությունը մարմնին, նոր բնական գիտությունների հետևանքները ավանդական աստվածաբանական թեմաներին, ինչպիսիք են ազատ կամքն ու Աստվածը և աշխարհիկ հիմքերի հետևանքները բարոյական և քաղաքական փիլիսոփայությունների համար։ Այս նորամուծությունները սկզբում մասնակիորեն միակցվել են Ֆրենսիս Բեկոնի գիտելիքների ընդլայման նոր, փորձառական ծրագրի կանչին և շուտով հիմնել են Ռենե Դեկարտի մեխանիկական ֆիզիկայի և ռացիոնալիստական մետաֆիզիկայի շատ ազդեցիկ տեսակ։

Թոմաս Հոբեսը առաջինն էր, ով այս մեթոդը համակրգված կիրառեց քաղաքական փիլիսոփայությունում։ Նա նաև ժամանակակից քաղաքական փիլիսոփայության հիմնադիրներից է։ Վաղ ժամանակակից փիլիսոփայության ուսումնասիրական առաջատարներն էին Դեկարտը, Սպինոզան, Լայբնիցը, Լոկը, Բերկլին, Հյումը և Կանտը, չնայած փիլիսոփայությանն ավելի ազդեցիկ հավելումներ են կատարել այդ ժամանակաշրջանի մտածողները, ինչպիսիք են Գալիլեյը, Գասենդին, Ռեյդը, Պասկալը,Նյուտոնը, Ուոլֆը, Մոնթեսքյոն, Մալեբրանխեն, Բեյլը, Սմիթը և Ժան դ'Ալեմբերը։ Ժան Ժակ Ռուսոն կարևոր դեր էր խաղում լուսավորության դեմ շարժման նախաձեռնության ժամանակ։ Վաղ ժամանակակից շրջանի մոտավոր ավարտը հաճախ նշվում է Կանտի համակարգված փորձերով սահմանել մետաֆիզիկան, արդարացնել գիտելիքները և համաձայնեցնել այս երկուսը բարոյականությամբ ու ազատությամբ։

19-րդ դարի փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Ուշ ժամանակակից փիլիսոփայության սկիզբը սովորաբար համարում են Կանտի փիլիսոփայությունից հետո՝ 19րդ դարի սկզբին։ Գերմանական փիլիսոփայությունըլայն ազդեծություն ունեցավ այդ դարում, փորձելով գերմանական համալսարանային համակարգը տիրապետող դարձնել։ Գերմանական իդեալիստները, ինչպիսիք ենՅոհան Գոտլիբ Ֆիխտեն, Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգելը և Ֆրիդրիխ Վիլհելմ Ժոզեֆ Շիլինգը, վերափոխեցին Կանտի աշխատանքը, ասելով, որ աշխարհը կազմված է ռացիոնալ կամ մտածողության նման գործընթացներից, և որպես այդպիսին լիովին հասկավող է։ Արթուր Շոպենհաուերը այս աշխարհակազմական գործընթացը նշում է որպես ապրելու ոչ բնական ցանկություն, որի վրա ազդել է ուշ 19րդ և վաղ 20րդ դարերի մտածողությունը, որի օրինակ են Ֆրիդրիխ Նիցշեի ու Զիգմունդ Ֆրոյդիաշխատանքները։

Հեգելի մահից հետո՝ 1831 թ.-ին, 19րդ դարի փիլիսոփայությունը շրջվեց իդեալիզմի դեմ՝ դառնալով կողմնակից փիլիսոփայական բնականության բազմազանության, որի օրինակ է Օգյուստ Կոնտի պոզիտիվիզմը, Ջոն Միլի էմպիրիցիզմը և Կառլ Մարքսի մատերիալիզմը։ 20 րդ դարում փիլիսոփայության զարգացման համար տարբեր մտքեր արտահայտած փիլիսոփաները հետևալն են՝

        Գոթլոբ Ֆրիջ և Հենրի Սիջուիգ, ում տրաբանության և բարոյագիտության աշխատանքը վերլուծական փիլիսոփայության համար հիմք է դառձել։

        Չարլզ Սանդերս Պիրս և Վիլյամ Ջեյմս, ով հիմնադրել է պրագմատիզմը։

        Սյորեն Կիերկեգոր և Ֆրիդրիխ Նիցշե, ում աշխատանքները հիմք դարձան գոյատևության և հետ-ստրուկտուրալիզմի համար։

20-րդ դարի փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Ֆրանսիական լուսավորչություն[խմբագրել]

XVIII դարում հումանիստների սկսած գործը Ֆրանսիայում իր շարունակությունը գտավ քաղաքական փիլիսոփայության ու էթիկայի մեջ։ Այդ ժամանակաշրջանի ֆրանսիական իշխանությունն ավելի ճնշող էր հարևան Գերմանիայի, Հոլանդիայի կամ Անգլիայի հետ համեմատած, ինչը ֆրանսիացի ազդեցիկ շատ փիլիսոփաների ստիպեց բողոքել, կասկածի տակ առնել և՛ եկեղեցու, և՛ պետության հեղինակությունը էթիկայի ու բարոյականության հարցում։ Մոնտեսքյուն հրատարակեց քաղաքական փիլիսոփայության վերաբերյալ մի շարք աշխատություններ, որոնցում հիմնավորում էր իշխանության բաժանման արդյունավետությունը. Անգլիայում արդեն իշխանությունը բաժանված էր, և այն նկարագրվել էր Ջոն Լոկի կողմից։ Վոլտերը քննադատեց քրիստոնեությունը, իսկ Ժան Ժակ Ռուսոն իր՝ «Հասարակական պայմանագրի մասին, կամ քաղաքական իրավունքի սկզբունքները» (1762) աշխատության մեջ զարգացրեց հասարակական պայմանագրի գաղափարը և շարադրեց ուղղակի դեմոկրատիայի սկզբունքները։ Այս փիլիսոփաների աշխատությունները մեծ ազդեցություն ունեցան հասարակական-քաղաքական կյանքի վրա. դրանք դարձան Ֆրանսիական հեղափոխության գաղափարախոսության հիմնական մասը, ինչպես նաև ընկած էին ԱՄՆ սահմանադրության հիմքում[14][15]։

Մատերիալիզմ և իդեալիզմ[խմբագրել]

Փիլիսոփայության հիմնական հարցերից մեկը մեր գիտակցության ու շրջակա աշխարհի փոխհարաբերության բնույթի բացատրությունը։ Փիլիսոփայության զարգացման սկզբնական շրջանում առաջ քաշված երկու հայեցակարգերը՝ մատերիալիզմն ու իդեալիզմը, նոր ժամանակներում ստացան իրենց անվանումներն ու սահմանումները և շարունակեցին զարգանալ։ Մատերիալիզմը, որի հիմքերը նկատվում են ատոմիստների մոտ ու հին հնդկական լոկայատա ուսմունքում, սահմանվեցԹոմաս Գոբսի կողմից։ Ջոն Լոկը, սակայն, առանձնակի ուշադրություն է հրավիրում այն հանգամանքի վրա, որ մարդը ոչ այնքան անմիջականորեն շփվում է շրջակա աշխարհի հետ, որքան ընկալում է այն իր ընկալիչների պրիզմայի միջոցով։ Ջորջ Բերկլին Լոկի փաստարկները հասցնում է բացարձակության. մարդու աշխարհը կազմված է իր զգացմունքներից ու գաղափարներից, ոչ թե նյութական օբյեկտներից[16]։

Ձևավորվեցին նաև երկրորդական մի շարք հայեցակարգեր։ Ռենե Դեկարտն իր փիլիսոփայությամբ փորձում էր բացատրել իդեալական ու նյութական աշխարհների գոյությունը։ Նրա հայեցակարգը, որ մոտ էր Պլատոնի գաղափարների տեսությանը, ստացավ «դուալիզմ» անվանումը։ Մյուս կողմից Սպինոզան կարծում էր, որ ողջ աշխարհը բաղկացած է առաջնային «սուբստանցներից», որ էլ հենց «աստված» և որն էլ ձևավորում է նյութական օբյեկտներն ու մարդկային գիտակցությունն իդեալական օբյեկտներով։ Այսպիսով՝ նյութական ու իրական աշխարհները դառնում են նույն երևույթի երկու դրսևորումներ։ Վերջապես, Լեյբնիցը, ով փիլիսոփայություն բերեց «իդեալիզմ» տերմինը, XVIII դարի սկզբում ձևավորեց մի հայեցակարգ, որ այսօր իր արտահայտությունն է գտել միջուկային ֆիզիկայում։ Լեյբնիցը կարծում էր, որ բոլոր օբյեկտների հիմքը նյութական ատոմներն են[17]։

Էմպիրիզմ և ռացիոնալիզմ[խմբագրել]

Աստվածաշնչի՝ որպես վստահելի աղբյուր, առավել ևս՝ որպես միակ ճշմարիտ աղբյուր չլինելու գիտակցումն սկիզբ դրեց իմացաբանական լուրջ բանավեճի։ «Որտեղի՞ց մենք գիտենք ինչ-որ բան»,- իրենք իրենց հարց էին տալիս նոր ժամանակների փիլիսոփաները։ Այդ հարցն արդիական էր նաև անտիկ դարերում։ Մինչ Սոկրատն ապրած փիլիսոփաները, որոնք մեծ մասամբ ռացիոնալիստներ էին, ենթադրում էին, որ աշխարհը կարելի է հասկանալ մտածողության միջոցով։ Մտածելով բավական երկար ու ճիշտ՝ կարելի է հասնել իսկական ու անհերքելի ճշմարտությունների, օրինակ, բացահայտել, որ  , կամ Պյութագորասի թեորեմը։ Դեռ անտիկ ժամանակներում ռացիոնալիստներին մերժեցին սկեպտիկ-սոփեստները։ Ռացիոնալիզմի խոր ուսումնասիրությունները կատարեց Ռենե Դեկարտը, ով «չար դևի» (գոյ, որ կարող էր խաբել մարդու բոլոր զգայարանները) հայեցակարգի միջոցով ցույց տվեց, որ շրջակա միջավայրի վերաբերյալ միակ գիտելիքը, որ կարելի է ստանալ բացառապես ռացիոնալ եղանակով, հետևյալն է. «Ես մտածում եմ, ուրեմն՝ ես գոյություն ունեմ»։ Մյուս բոլոր հետևությունները կարող են սխալ լինել[18][19]։ Դեկարտի հայեցակարգն իր արտահայտություն է գտել, օրինակ, «Մատրիցա» ֆիլմում։

Սպինոզան ու Գոթֆրիդ Վիլհելմ Լայբնիցը ռացիոնալիստական հայացքներ ունեին, իսկ Ջոն Լոկն ու Ջորջ Բերկլիի կարծում էին, թե ողջ ճանաչողությունը տեղի է ունենում սոսկ զգայությունների միջոցով՝ էմպիրիկ եղանակով։ Էմպիրիզմի զարգացման գործում առավելագույն ներդրում է ունեցել Դեյվիդ Հյումը, ով իր աշխատություններում ցույց է տվել, որ մարդկության ողջ գիտելիքները հիմնված են երևույթների դիտարկումների ընդհանրացումների, այսինքն՝ ինդուկտիվ եզրահագումների վրա։ Հյումը սահմանեց ինդուկցիայի խնդիրը. ինդուկտիվ մտածողությունը, ի տարբերություն դեդուկտիվ մտածողության, չունի ռացիոնալ հիմքեր։ Այլ կերպ ասած՝ ոչ մի «ռացիոնալ» հիմք չկա ենթադրելու, թե վաղն արևը կծագի միայն այն պատճառով, որ այն ծագել է նախորդ բոլոր օրերին[20][21]։

Իմանուիլ Կանտ[խմբագրել]

«Զուտ բանականության քննադատության» առաջին հրատարակության տիտղոսաթերթը, 1781 թ.

      Հիմնական հոդված ՝ Իմանուիլ Կանտ

Շատերի կարծիքով՝ Իմանուիլ Կանտը պատկանում է այն փիլիսոփաների թվին, ովքեր նույն մակարդակի վրա են գտնվում Պլատոնի ուԱրիստոտելի հետ[22][23]։ Նրա փիլիսոփայական աշխատությունները, այդ թվում՝ փիլիսոփայությանը նվիրված ամենահայտնի գրքերից մեկը՝ «Զուտ բանականության քննադատությունը», փիլիսոփայության մեջ սահմանեցին խորը քննադատական վերլուծության նոր չափանիշներ։ Կանտի փիլիսոփայությունը՝ նախ որպես կանտականություն, ապա որպես նեոկանտականություն, մեծ ազդեցություն ունեցավ եվրոպական փիլիսոփայական մտքի վրա։

«Զուտ բանականության քննադատությունը» աշխատության մեջ Կանտն անդրադառնում է ռացիոնալիզմի ու էմպիրիզմի խնդրին, շարադրում նախկին մոտեցումների իր քննադատությունը ու առաջ քաշում ճանաչողության իր հայեցակարգը, որ միավորում է ռացիոնալիզմն ու էմպիրիզմը։ Ներշնչված Կոպեռնիկոսի՝ աստղագիտության ոլորտում իրականացրած հեղափոխությամբ՝ Կանտը մտադրվում է հեղափոխություն կատարել փիլիսոփայության մեջ[24]։ Կանտը ճանաչողության առարկաները բաժանում է երկու խմբի՝«ֆենոմեններ» ու «ինքնին իրեր» (լատ.՝ noumena)։ «Ինքնին իրերի» վերաբերյալ պնդումները (օրինակ՝ «Աստված գոյություն ունի»), ըսկ Կանտի, հնարավոր չէ ստուգել փորձնական ճանապարհով։ Կանտը կարծում էր, որ մարդուն տրված չեն այդպիսի առարկաներ, և նա ի վիճակի չէ դրանց մասին տեսական գիտելիքներ ստանալ։ Մյուս կողմից, ըստ Կանտի, մարդը, օգտագործելով բանականությունը, իմաստավորում է զգայության միջոցով ստացած տվյալները. դրանք ընկալում է ժամանակի ու տարածության մեջ, խմբավորում (բաժանում առանձին կատեգորիաների), ֆենոմենին տալիս պատճառականություն։ Այսպիսով՝ ճանաչողությունը, Կանտի կարծիքով, չի սահմանափակվում միայն ընկալմամբ, այլ իրենից ներկայացնում է էմպիրիկի ու ռացիոնալի համակցություն[25][26]։

Կանտի փիլիսոփայությունը առանձնացնում է իրական օբյեկտները, որոնք էլ հենք «ինքնին իրերն» են ու անհասկանալի, և մարդկային գիտակցության մեջ առկա դրանց արտացոլումները, որոնք համակցված են մարդկային բանականության պրիզմայի միջոցով։ Կանտի փիլիսոփայությունն անպատասխան է թողնում ճանաչման օբյեկտիվության հարցը, քանզի ֆենեմոնների խմբավորումն ու համակցումը կարող են լինել սուբյեկտիվ[27][28]։ Այդ հարցն էլ ընկած է ժամանակակից փիլիսոփայության՝ երկու ճյուղերի բաժանվելու հիմքում։ Մայրցամաքային փիլիսոփայությունը պաշտպանում է բացարձակ իդեալիզմի գաղափարը։ Հեգելը աշխարհը ներակայցնում է որպես համակարգ՝ արտահայտված համակցումների ու խմբավորումների միջոցով։ Այդպիսի աշխարհում, օրինակ, տարբեր (այդ թվում՝ ռացիոնալ) քննարկումների միջոցով կարելի է կատարել վերահամակցումներ, վերախմբավորումներ՝ առանձնացնելով փիլիսոփայական նորանոր հայեցակարգեր[29][30]։Վերլուծական փիլիսոփայությունը, սկզբում շարունակելով բրիտանացի էմպիրիկների փիլիսոփայությունը, ենթադրում է կատարված ամեն խմբավորման ու իրական աշխարհի միջև առկա հետադարձ կապի որոնում։ Վերլուծական փիլիսոփայությունն, այսպիսով, ավելի մեծ ուշադրություն է դարձնում դատողության տրամաբանության խստությանը և մասամբ մոտենում է գիտական մեթոդ օգտագործող գիտակարգերին[31]

Գերմանական իդեալիզմ[խմբագրել]

Իդեալիզմի տեսակները տարածվել են փիլիսոփայության մեջ 18 դարից 20 դարի սկզբներին։ Տրանսցենդենտալ իդեալիզմը, որի կողմնակիցը Էմանուել Կանտն էր, արտահայտում էր այն տեսակետը, որ ոչ ամեն ինչն է հասկանալի, քանի որ կան բաներ, որոնք չեն կարող օբյեկտիվ դատողություն ստանալ։ Կանտը գրեց իր «Թույլ պատճառի քննադատությունը», որպեսզի հաշտեցնի հակառակ մոտեցումները՝ ռացիոնալիզմը և էմպիրսիզմը, և ստեղծի նոր հիմք մետաֆիզիկան ուսումնասիրելու համար։ Կանտը իր այս աշխատանքի միջոցով ցանկանում էր տեսնել, թե ինչ գիտենք մենք և կենտրոնանալ , թե մեր գիտեցածից ինչն է ճիշտ, այսինքն՝ թս ինչպես գիտենք դա։Հիմնական թեմաներից մեկն այն էր, որ կնա իրականության հիմնարար առանձնահատկություններ, որ մեր գիտելիքներից բացակայում են, մարդկանց կարողությունների բնական սահմանափակման պատճառով։Չնայած Կանտը պահեց աշխարհի այն նպատակային գիտելիքները , որոնք պահանջում էին օգտագործել բանականությանը հարկադրել հայեցակարգային կամ կատեգորիկ դաշտը, մաքուր զգայական տվյալների միջոցով։ Դաշտը, որ իր մեջ ներառում էր տարածությունը և ժամանակը անկախ մեզանից։ Նա նշեց որ մեզանից անկախ բաները, անկախ են նաև մեր դատողություններից և ընկալումներից։ Այդ պատճառով էլ նա ամեն պարզ իմաստով իդեալիստ չէր։ Կանտի մեզանից անկախ բաների տեսությունը հակասական է և բավականին բարդ։ Շարունակելով Կանտի գործը՝ Ջոհան Գոթիլեբ Ֆիչթեն և Ֆրեդերիկ Սչելինգը ազատվեցին անկախ աշխարհի գույության մասին իրնեց գաղափարենրին և ստեղծեցին ամեն ինչը հաղթահարող իդելաիստական փիլիսոփայություն։

Գերմանական իդեալիզիմի ամենահատկանշական գործերից է Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրխ Հեգելի , 1807 թվականին գրված Հոգու ֆենոմենոլոգիան է։ Հեգելը ընդունում էր, որ իր գաղափարները նոր չեն, բայս ըստ նրա ամբողջ նախորդ փիլիսոփայությունը թերի էր։ Հեգելի նպատակն էր ճիշտ ավարտել նրանց աշխատանքը։ Հեգելը պնդումէր, որ փիլիսոփայության 2 նման նպատակներն էին ՝ ցույց մարդկային փորձի ակնհայտ հակսությունները տալը (Որոնք առաջանում են օրիանկ՝ ենթադրյալ հակասություններից դուրս՝ «լինելու» և «չլինելու» միջև) և միաժամանակ լուծել կամ ցույց տալ այդ հակասությունների համատեղելիությունը (լինելը» թե «չլինելը» լուծվում է «դառնալով»)։Հակասությունների ընդունման և համատեղման այս մեթոդը կոչվում է «Հեգելյան Դիալեկտիկա»։ Փիլիսոփաներ, որնոք ներշնչված էին Հեգելով , այդ թվում նաև Լյուդվիգ Անդրեաս Ֆուրիբախը, ով կենտրոնացել է մարդկանց այս աշախարհում ինչ-որ բաներ առանց իրնեց հատկանիշների հետ համամետաելու , ընդունել չկարողանալու մեջ։

20-րդ դարի քիչ փիլիսոփաներ են ընդունել իդեալիզմը։Սակայն էլ ավելի քիչ մարդիկ են ընդունել Հագլեյան դիալեկտիկան։Էմանուել Կանտի «Կոպեռնիկոսի հեղաշրջումը» նույնպես կարևոր հասկացողություն է ներկայիս փիլիսոփայութան մեջ։

Փիլիսոփայությունը Հայաստանում[խմբագրել]

Փիլիսոփայության Դավիթ Անհաղթի սահմանումները[խմբագրել]

Հայ նշանավոր փիլիսոփա Դավիթ Անհաղթը իր «Սահմանք իմաստասիրության» երկում տալիս է փիլիսոփայության հետևյալ վեց սահմանումները.

1.     Փիլիսոփայությունը գիտություն է գոյի մասին։

2.     Փիլիսոփայությունը գիտություն է աստվածային և մարդկային իրողությունների մասին։

3.     Փիլիսոփայությունը խորհրդածություն է մահվան մասին։

4.     Փիլիսոփայությունը Աստծուն նմանվելն է ըստ մարդկային կարողության։

5.     Փիլիսոփայությունը արվեստների արվեստն է և գիտությունների գիտությունը։

6.     Փիլիսոփայությունը սեր է իմաստության (ճշմարտության) հանդեպ[32]։

Փիլիսոփայությունը Ռուսաստանում[խմբագրել]

Ալեքսանդր Հերցենի«Ո՞վ է մեղավոր» աշխատության տիտղոսաթերթը

Չերնիշևսկու «Ի՞նչ անել» աշխատության տիտղոսաթերթը

«Ռուսական փիլիսոփայություն» ասելով կարելի է հասկանալ ինչպես ազգային հատուկ փիլիսոփայությունը, որ զարգացել է ռուսական մշակույթին զուգահեռ[33], այնպես էլ Ռուսաստանի տարածքում (պատմական Ռաւսաստանում ու ԽՍՀՄ-ում) ապրած տարբեր փիլիսոփաների աշխատությունների ընդհանրությունը[34]։

Փիլիսոփայակն բուն գործունեությունը Ռուսաստանում սկսվել է XVIII դարի կեսերին։ Մինչ Պետրոս I-ի բարեփոխումները Ռուսական պետությունը մեկուսացված էր ինչպես անտիկ փիլիսոփայության ժառանգությունից, այնպես էլ արևմտյան փիլիսոփայությունից։ Ռուսաստանի՝ մինչև XVIII դարն ընկած պատմությունը երբեմն անվանում են «ռուսական փիլիսոփայության նախաբան»[35]։ XVIII դարում Ռուսաստանում«Կիևյան-Մոգիլյան ակադեմիա» ազգային համալսարանի միջոցով հաղորդակից են դառնում համաշխարհային փիլիսոփայությանը։ Այդ համալսարանի շրջանավարտների շարքում են ռուս առաջին փիլիսոփաները՝ Ֆեոֆան Պրոկոպովիչը և Գրիգորի Սկովորոդան[36]։ XIX դարում փիլիսոփայությունը Ռուսաստանում ծաղկում է ապրում, և ձևավորվում են փիլիսոփայական ինքնուրույն ուղղություններ։ ХIX դարի կեսերը համարվում են «ռուսական փիլիսոփայության ոսկեդա», իսկ ХIX դարի վերջերն ու XX դարի սկիզբը՝ «ռուսական փիլիսոփայության արծաթե դար»[34]։

Ռուսական փիլիսոփայության բնութագրական առաջին առանձնահատկությունը նրա՝ համեմատաբար ուշ շրջանում ձևավորվելն է. այն բխում էր ոչ թե անտիկ փիլիսոփայությունից, ինչպես եվրոպական փիլիսոփայությունը, այլ արևմտյան փիլիսոփայության ազդեցությամբ։ Փիլիսոփայությունը Ռուսաստան է ներթափանցում նոր ժամանակների փիլիսոփայությանը հատուկ սեկուլյարիզացիայի գաղափարներին զուգահեռ և ռուս փիլիսոփաներին աագ բաժանում է երկու խմբի՝ արևմտամետներ, որոնք կողմ էին այդ գաղափարներին, և սլավոնամետներ, ովքեր կոչ են անում պահպանել ռուսական ազգային ու, առաջին հերթին, ուղղափառ եկեղեցական ավանդույթները։ Այս բաժանումը տևեց ողջ XIX դարի ընթացքում։ Պետությունն իր մասնակցությունն ուներ այս հակամարտությանը՝ գրաքննության ենթարկելով «խռովարար մտքերը» և վնասակար փիլիսոփաներին աքսորելով Սիբիր։ Արևմտամետներից էին, օրինակ, Պյոտր Չադեևը, Միխայիլ Բակունինը,Ալեքսանդր Հերցենը, Նիկոլայ Չերնիշևսկին, Վիսարիոն Բելինսկին, Նիկոլայ Ստանկևիչը, Տիմոֆեյ Գրանովսկին, Նիկոլայ Օգարյովը, Վասիլի Բոտկինը, Եվգենի Կորշը։ Սլավոնամետներ էին Ալեքսեյ Խոմյակովը, Իվան Կիրեևսկին, Վլադիմիր Սոլովյովը, Կոնստանտին Ակսակովը, Յուրի Սամարինը[37][38]։

Ռուսական փիլիսոփայության երկրորդ առանձնահատկությունը նրա մարդակենտրոնությունն էր։ Ռուսաստանի փիլիսոփաների աշխատությունների թեման մարդն է, նրա ճակատագիրն ու ազատությունը, նրա կյանքի իմաստը։ Ազատության հարցը արդիական էր հատկապես XVIII—XIX դարերում ռուսական ինկքնակալության պայմաններում։Այդ պատճառով էլ ռուս փիլիսոփաների աշխատություններում գերակշռում են էթիկային, քաղաքական փիլիսոփայությանը, պատմության փիլիսոփայությանն ու կրոնի փիլիսոփայությանը նվիրված ուսումնասիրությունները։ Ռուսական փիլիսոփայությունը որքան ռեասլիըական, նույնքան էլ ուտոպիական է ու նպատակ ունի փոխել աշխարհը։ Եվ պատահական չէ, որ Ռուսաստանում գերակշռել են սոցիալական պրակտիկային նվիրված տեսություններ, ինչպիսիք են, օրինակ, մարքսիզմն ու անարխիզմը[39]։

XIX դարի վերջին ու XX դարի սկզբին Ռուսաստանի փիլիսոփաները մեծ ներդրում են կատարում փիլիսոփայական տարբեր ուղղությունների զարգացման մեջ։ Ասվածն առաջին հերթին վերաբերում է անարխիզմին (Միխայիլ Բակունին, Պյոտր Կրոպոտկին), մարքսիզմին (Գեորգի Պլեխանով) ու կոսմիզմին(Վլադիմիր Վերնադսկի, Կոնստանտին Ցիլկովսկի, Նիկոլայ Ֆյոդորով)։ ХХ դարի 30-ական թթ. «գիտական կոմունիզմի» դոգմատավորումից հետո Ռուսաստանում (ԽՍՀՄ) փիլիսոփայության զարգացումը կասեցվում է, բազմաթիվ փիլիսոփաներ սպանվում են կամ բանտարկվում։ «Խրուշչովյան հալոցքը» բերեց գրաքննության որոշակի թուլացում, որոշակի գործունեություն ծավալեցին փիլիսոփաներ Մերաբ Մամարդիշվիլին ու Էվալդ Իլենկովը, սակայն փիլիսոփայությայն բնականոն զարգացումը վերսկսվեց միայն ԽՍՀՄ-ի անկումից հետո։ Ներկայումս պետությունը չի խոչընդոտում փիլիսոփաների գործունեությունը[34]։

Մայրցամաքային փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Մայրցամաքային փիլիսոփայության քննադատությունը[խմբագրել]

Շատ քննադատներ նշում են, որ մայրցամաքային փիլիսոփայության ասպարեզին բնորոշ են ինչպես բարոյագիտական, այնպես էլ մեթոդաբանականհարաբերապաշտությունը, և որպես հետևանք՝ «պատուհանը», բացը աշխարհի իրականության հետ։ Օրինակ՝ փիլիսոփայության մեջ վերլուծական ավանդույթների ներկայացուցիչները քննադատում էին մայրցամաքային փիլիսոփաներին նրա համար, որ մայրցամաքային փիլիսոփայության ներսում ցանկացած ուղղության գաղափար պտտվում է, հիմնված է իր շուրջը, առանց շրջակա աշխարհի հետ կապի, որ հնարավորություն չի տալիս գնահատել այս կամ այն ուղղության արժեքը ընդհանուր առարկայական համատեքստում[40]։ Փիլիսոփայության քննադատական դպրոցի հայտնի ներկայացուցիչ Բերտրան Ռասելը ցույց է տվել մայրցամաքային մտածողության բարոյագիտական հարաբերապաշտությունը, որը, հետևելով հեգելյան տրամախոսությանը, հանգեցրեց հասարակության համար կազմալուծիչ փիլիսոփայական մտքի «լիբերալ» շղթայի. Բենթամ → Ռիկարդո → Մարքս → Ստալին և Ֆիխտե → Բայրոն → Քարլայլ → Նիցշե → Հիտլեր[41]։ Ռասելի այս միտքը հնչում էր որպես քննադատություն մայրցամաքային փիլիսոփայության հասցեին,ինչպես նաև քաղաքական համատեքստում, ինչպես՝ 1999 թ. Մարգարետ Թետչերիելույթը[42]։ Այլ գիտնականներ ևս քննադատում էին հետմոդեռնիստական մայրցամաքային դպրոցը հարաբերապաշտության և որևէ մեթոդաբանական հիմնակմախքի բացակայության համար։ Ամերիկացի ֆիզիկոս Ալան Սոկալը 1996 թ. ի ցույց դրեց այն գիտափորձ-կատակի հնարանքով՝ հետմոդեռնիստական ամսագրում հրատարակելով հոդված-ծաղերգություն «քվանտային ձգողության մեկնագիտության (հերմենևտիկա)» մասին, որը բովանդակում էր անմիտ արտահայտությունների հավաքածու[43]։

Գիտության փիլիսոփայությունը մայրցամաքային ուղղության մեջ[խմբագրել]

Մարքսիզմ[խմբագրել]

Կառլ Մարքսի հիմնարար աշխատության՝ «Կապիտալի» խորհրդային հրատարակությունը

Հեգելի աշակերտներից մեկը՝ Կարլ Մարքսը, պաշտպանում էր աշխարհի՝ մտքի օգնությամբ փոփոխելու տեսակետը և կարծում էր, որ փիլիսոփայությունը ոչ այնքան աշխարհը հասկանալու գործիք է, որքան այն փոխելու գործիք։ Մարքսիստական փիլիսոփայության էությունը հանգում էր նրան, որ կատարյալ հասարակությունը չի կարող լինել դասակարգերի բաժանված, ինչը հասանելի է սեփականության ու մասնավորապես արտադրության միջոցների վերաբաժանման միջոցով։ Վերաբաժանումը պիտի լինի «դասակարգային պայքարի» արդյունք, երբ քանակով գերակշռող «պրոլետարիատն» զգա իր ուժն ու հաղթի «բուրժուազիային»՝ հաստատելով իր դիկտատուրան[44]։ Մարքսիստական դասական փիլիսոփայությունը գործնականում փորձարկվեց 1917 թ. Ռուսաստանում տեղի ունեցած հեղափոխության արդյունքում, սակայն Ռուսաստանում կատարյալ հասարակության ստեղծումը ձախողվեց, քանի որ հասարակության շերտավորվածությունը պահպանվեց, և տեղի ունեցավ միայն իշխանության փոփոխություն. բուրժուազիայի փոխարեն իշխանության գլուխ անցան կուսակցականները[45]

Մարքսի քաղաքական կանխատեսումներից ոչ մեկը չիրականացան[46], սակայն նրա փիլիոփայական, հատկապես վաղ շրջանի աշխատությունները հետաքրքրություն են ներկայացնում նեոմարքսիստների՝ ХХ — ХХI դարերում Եվրոպայում «չափավոր» մարքսիզմի հետևորդների համար։ Չնայած դասական մարքսիզմի մի շարք դրույթներ սխալ լինելուն՝ մարքսիստական փիլիսոփայությունը ժորապես բացատրում է հասարակության մեջ ընթացող շատ գործընթացներ։ Նեոմարքսիզմի զարգացման առանձնահատկությունն այն է, որ նրա հետևորդները մարքսիզմը փորձում էին տարածել նաև նորաձև այլ տեսությունների վրա։ Պատերազմից անմիջապես հետո նեոմարքսիստները մարքսիզմը համակցեցին ֆրեյդիզմի հետ ու անմիջական մասնակցությւոն ունեցանՖրանկֆուրտյան դպրոցի ձևավորմանը, 1970-ական թթ. նեոմարքսիստները Մարքսի փիլիսոփայությունը միավորեցին այդ ժամանակ նորաձև ստրուկտուրալիզմի հետ, իսկ 1980-ական թթ. փորձեցին մարքսիզմը հարմարեցնել այդ ժամանակ շատ երկրներում իշխանության գլուխ անցած պահպանողականներին։ Ներկայումս գոյություն ունեն մարքսիզմի ու ֆեմինիզմի, մարքսիզմի ու պոստստրուկտուրալիզմի հիբրիդներ։ Այսպիսով՝ նեոմարքսիզմը ներկայումս փորձում է միավորվել այն բուրժութկան փիլիսոփայությանը, որն իր ժամանակին այնպես հետևողականորեն մերժում էր Կարլ Մարքսը[47]։

Ֆենոմենոլոգիա և Հերմենևտիկա[խմբագրել]

      Հիմնական հոդվածներ ՝ Ֆենոմենոլոգիա և Հերմենևտիկա

Ֆենոմենոլոգիան փիլիսոփայության 20-րդ դարի ուղղություններից է՝ հիմնադրված փիլիսոփա Էդմունդ Հուսերլի կողմից։ Ֆենոմենոլոգիայի հիմքում ընկած է Հուսերլի ուսուցիչ Ֆրանց Բրետանոյի գիտակցության միտումնականության գաղափարը։ Ֆենոմենոլոգիայում դրվում է մաքուր գիտակցության ճանաչման խնդիրը կամ գիտակցության էության։ Այս նպատակով գոյություն ունի այսպես կոչված ֆենոմենոլոգիական փոխարկումը (պարզեցում), որի արդյունքում ցանկացած առարկա պետք է դիտարկվի որպես գիտակցության հարաբերակից։ Ֆենոմենոլոգիայի խնդիրներից է ոչ թե առարկաների հատկանիշների ուսումնասիրումը, այլ գիտակցության գործընթացների հետազոտումը, որում ձևավորվում է նշանակությունների, արժեքների լայնույթը։ Ֆենոմենոլոգիական փոխարկումը ներառում է իր մեջ գիտակցության արմատական վիճակների՝ փակագծերի մեջ առնելը, որոնք ֆենոմենոլոգիական հետազոտությունների շրջանակում չպետք է նշանակություն ունենան[48]։

Շարունակելով Հուսերլի ֆենոմենոլոգիան՝ Մարտին Հայդեգերը առաջ քաշեց «հերմնևտիկական (մեկնագիտական) ֆենոմենոլոգիայի» գաղափարը։ Նրա հայեցակարգում հերմենևտիկան հումանիտար գիտությունների մեթոդաբանությունից փոխակերպվում է կեցության ուսմունքի։ Հերմենևտիկայի առարկանհասկացողությունն է. մեկնաբանվում է որպես մարդկային կեցության հիմնական միջոց։ Փիլիսոփայական հերմենևտիկայի հիմունքները նախանշել է Հայդեգերի աշակերտ Հանս-Գեորգ Գադամերը իր «Ճշմարտություն և մեթոդ» աշխատանքում (1960 թ.)։ Հետևելով Հայդեգերին՝ Գադամերը ցույց տվեց հերմենևտիկայի կապը լեզուների հետ։

Նիհիլիզմ և անարխիզմ[խմբագրել]

      Հիմնական հոդվածներ ՝ Նիհիլիզմ և Անարխիզմ

Մի շարք փիլիսոփաներ և գրողներ անդրադառնալով մարդու ներքին արժեքներին, սահմանեցին, որ գոյություն չունեն որոշակի հիմքեր հետևելու բարոյական և մշակութային նորմերին։ Այս ուղղությունը անվանվեց «նիհիլիզմ»։ Ամենալայն իմաստով նիհիլիզմը փիլիսոփայական մի ուղղություն է, որը բացառում է կյանքիենթադրելի իմաստի գոյությունը։ Նիհիլիստիկ աշխարհի պատկերը տվել է Շոպենհաուերը՝ հիմնվելով բուդդիզմի սեփական ընկալման վրա։ Շպենգլերը և Նիցշենկանխատեսել են նիհիլիզմի տարածումը ամբողջ եվրոպական մշակույթով։ Նիցշեն համարում էր, որ նիհիլիզմը եվրոպական մշակույթի զարգացման տրամաբանական շարունակությունն է, որի արմատները նա տեսնում էր քրիստոնեության կողմից սահմանվող մարդու ապրիոր մեղսավորության մեջ։ Չնայած որ Շպենգլերը և Նիցշեն սահմանեցին նիհիլիզմի հիմնադրույթներն ու պատճառները, նրանց շատ քչերն են համարում նիհիլիստներ։ «Նիհիլիզմ» տերմինը ավելի հավանական է, որ ծագել էՌուսաստանում, օրինակ Տուրգենևը գեղարվեստական գրականության մեջ բազմիցս պատկերել է նիհիլիստների կերպարներ։

Նիհիլիզմին դրական են վերաբերվել անարխիզմի փիլիսոփայության ներկայացուցիչները։ Անարխիզմը ենթադրում է պետական, հաճախ նաև կրոնական կառույցների առկայության մերժում։ Անարխիստները մարդու ազատությունը համարում են ամենառաջնային արժեքը՝ բոլոր պետական կառույցները համարելով խոչընդոտներ։ Անարխիզմի մասին պատկերացումները կարելի է նկատել որոշ նախասոկրատյան փիլիսոփաների, այդ թվում՝ Զենոնի մոտ։ Առաջին ժամանակակից փիլիսոփան, ով օգտագործել է «անարախիզմ» տերմինը և սահմանել դրա հիմնադրույթները, եղել է ֆրանսիացի քաղաքական գործիչ Պիեռ Ժոզեֆ Պրուդոնը։

Էքզիստենցիալիզմ[խմբագրել]

Սեմիոտիկա և ստրուկտուրալիզմ[խմբագրել]

Պոստստրուկտուրալիզմ[խմբագրել]

Վերլուծական փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Վերլուծական փիլիսոփայություն հասկացությունը տառացիորեն նշանակում է փիլիսոփայական մեթոդների խումբ, որը շեշտում է մանրակրկիտ բանավեճը, ուշադրությունը բառակազմությանը, դասական և ոչ դասական տրամաբանության օգտագործումը և ամեն քննադատությունից վեր՝ նշանակության մաքրությունը։ Որոշ մարդիկ մտածում են, որ փիլիսոփայակն խնդիրներն առաջանում են լեզվի ոչ ճիշտ օգտագործման կամ տրամաբանության սխալ հասկացման պատճառով, մինչ որոշները կողմ են, որ կան նուրբ փիլիսոփայական խնդիրներ, և որ փիլիսոփայությունը շարունակական է գիտության հետ։ Մայքլ Դամեթն իր «Վերլուծական փիլիսոփայության ծնունդը» աշխատության մեջ առաջ է քաշում մի վարկած, ըստ որի առաջին վերլուծական աշխատությունը Գոթլոբ Ֆրեջի «Հանրահաշվի հիմունքներ»-ն է, որում հեղինակն օգտագործել է լեզվագիտական ոճը՝ վերլուծելով փիլիսոփայական խնդիրները լեզվի միջոցով։ Բերթանդ Ռասելը և Գ.Ե. Մուռը նույնպես համարվում են վերլուծական փիլիսոփայության հիմնադիրները, սկսելով բրիտանական իդեալիզմի ժխտմամբ, ռեալիզմի համար պաշտպանությամբ և շեշտով, որը նրանք դրել էին վերլուծության օրինականության վրա։ Ռասելի դասական աշխատանքները՝ «Մաթեմատիկայի սկզբունքները», On Denoting-ը և Principia Mathematica –ն Ալֆրեդ Նորթ Ուայթհեդի հետ, բացի մեծապես առաջ մղելուց փիլիսոփայության մեջ մաթեմատիկական տրամաբանության օգտագործումը, հող են նախապատրաստում հետազոտական նախագծի համար վերլուծական փիլիսոփայության վաղ ժամանակաշրջանում՝ շեշտելով այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են՝ համապատասխան անունների տեղեկանքը, արդյոք գոյությունը սեփականություն է, առաջարկների բնությունը, հստակ նկարագրումների վերլուծությունը, մաթեմատիկայի հիմունքների մասին քննարկումները, ինչպես նաև օնտոլոգիական հայացքների ուսումնասիրելը և նույնիսկ մետաֆիզիկական խնդիրները, որոնք վերաբերում են ժամանակին, էության, մտքի, պահպանողականության և փոփոխության բնությունը, որը Ռասսելը քննարկում էր մաթեմատիկական տրամաբանության օգնությամբ։ Ռասսելի և Մուռի փիլիսոփայությունը 20-րդ դարում զարգացավ որպես Հեգելի և նրա բրիտանացի հետևորդների մասնավորապես և ընդհանուր առմամբ հիպոթեզային փիլիսոփայության մեծ համակարգի քննադատություն, չնայած առանց պատճառների բոլոր վերլուծական փիլիսոփաները ժխտում են Հեգելի փիլիսոփայության ոչ հիպոթեզային լինելը։ Խմբում որոշ դպրոցներ ներառում են տրամաբանական պոզիտիվիզմը և սովորական լեզուն, երկուսն էլ շեշտված Ռասսելի և Ուիթգենշտեյնի «Տրամաբանական Ատոմիզմ»-ի զարգացման հետևանքով, որը սկզբում ընդունվեց դրականորեն, հետագայում՝ բացասական կերպով։

1921 թվականին Լյուդվիգ Ուիթենգշտեյնը, ով Ռասսելի աշակերտներից էր Քեմբրիջում, հրատարակեց իր Tractatus Logico-Philosophicus գիրքը, որ տալիս էր լեզվագիտական և փիլիսոփայական աշխատանքների խիստ տրամաբանական կարևորությունը։ Այդ ժամանակ էր, երբ նա ընդունում էր փիլիսոփայական խնդիրների մեծ մասը որպես լեզվի սոսկ գլուխկոտրուկներ, որոնք կարող են լուծվել քննարկելով, իսկ այնուհետև ուսումնասիրելով լոզի տրամաբանական կառուցվածքը։ Տարիներ հետո նա փոփոխեց իր առաջին աշխատությունում տեղ գտած մի շարք պնդումներ, որոնք փոփոխված տեսքով ի հայտ եկան իր երկրորդ՝ «Փիլիսոփայական ուսումնասիրություններ» (Philosophical Investiagtions) գրքում (1953 թվական)։ Այդ գիրքը մեծ ազդեցություն ունեցավ հասարակ լեզվի փիլիսոփայության զարգացման գործում, որն ուներ մի շարք ջատագովներ, ինչպիսիք են՝ Զիլբերտ Ռայլը, Զ.Լ. Օսթինը և ուրիշները։ Միևնույն ժամանակ ԱՄՆ-ում գերիշխող դիրք ուներ Ու.Վ.Օ. Քուայնի փիլիսոփայությունն այնպիսի գրականությամբ, ինչպիսիք են «Էմպիրիսիզմի դոգմաները» և այլն։ Այդ աշխատությունում Քուայնը քննադատում է վերլուծական և խառը փիլիսոփայության պնդումների միջև տարբերությունը՝ ասելով, որ վերլուխական փիլիսոփայության հասկացությունըն անհասանելի է։ Նա կողմ էր հոլիզմին, մի թեզին, ըստ որի լեզուն, ներառյալ գիտական լեզուն, փոխկապակցված նախադասությունների մի ամբողջություն է, որոնցից և ոչ մեկը չի կարող գոյություն ունենալ առանձին, որը նույն է, թե լեզվի յուրաքանչյուր նախադասություն կախված է մյուս նախադասություններից իր իմաստը ճիշտ արտահայտելու համար։ Քուայնի մոտեցման արդյունքն այն է, որ լեզուն՝ որպես մեկ ամբողջություն, շատ փոքր կապ ունի պատկերացման հետ։ Որոշ նախադասություններ, որոնք միայն վերաբերում են տպավորություններին, կարող են լրացվել զգայական տպավորություններով, բայց քանի որ լեզուն ամբողջությամբ աստիճանավորված է, լեզուն ամբողջությամբ համալրվելու համար հարկավոր է սրանից ավելին։ Այնուամենայնիվ, լեզվաբանական շատ կառուցվածքներ սկզբունքորեն կարող են փոխվել, նույնիսկ տրամաբանությունը, աշխարհն ավելի լավ ձևավորելու համար։ Քուայնի նշանավոր աշակերտներից էին Դոնալդ Դեվիդսոնը և Դանիել Դենեթթը։ Վերջինս կազմել էր մի ծրագիր բնական լեզվին սեմանտիկա (բառագիտություն) տալու համար և այդ ձևով պատասխանելու փիլիսոփայական առեղծվածին՝ որն է իմաստը։ Ծրագրի կարևոր մաս էր կազմում Ալֆրեդ Տարսկիի բառագիտության մասին ուսմունքը։ Դամմեթթն իր շրջապատում միակն էր, ով գտնում էր, որ ճշմարտացիության պայմանները պետք է տրվեն իմաստաբանության ուսմունքում։ Այս հարցի շուրջ որոշ առաջարկներ ոչ ճիշտ են, ոչ սխալ, և այսպիսի ուսմունքը ամրապնդում է երեք սկզբունքների օրենքի ժխտումը։ Սա, ըստ Դամմեթթի, ամրապնդում է հակառեալիզմը, ինչպես հենց ինքը Ռասսելն էր ցույց տվել իր Inquiry into Meaning and Truth գրքում։

1970-ականներին վերլուծական փիլիսոփաների ավելի երիտասարդ սերունդների կողմից նկատվում էր մի նոր հետաքրքրություն շատ փիլիսոփայական խնդիրների շուրջ։ Դևիդ Լյուիսը, Սոուլ Կրիպկեն, Դերեք Պարֆիտը և այլոք ուշադրություն հրավիրեցին փիլիսոփայական և մետաֆիզիկական խնդիրների շուրջ, որոնք արդեն ուսումնասիրվել էին իրենց կողմից տրամաբանության օգտագործման և լեզվի փիլիսոփայության միջոցով։ Այս խնդիրներից առավել ակնառուներից են ազատ կամքին, էսենցիալիզմին, անձնական ճանաչողությանը, ժամանակի զգացողությանը, մտքի բնությանը, օրենքներին, ազատ ժամանակին, նյութական իրերի սեփականության, ձևին վերաբերող հարցերը։ Այն համալսարաններում, որտեղ վերլուծական փիլիսոփայությունը տարածված է, այս խնդիրներն այժմ էլ բուռն քննարկվում են։ Վերլուծական փիլիսոփաները Թիմոթի Ուիլիամսոնի, Օքսֆորդի համալսարանում տրամաբանության պորֆեսոր Ուայքհամի հետ նաև հետաքրքրված են ինքնին ՝վերլուծական փիլիսոփայության մեթոդոլոգիայով՝ հրատարակելով «Փիլիսոփայության փիլիսոփայությունը» գիրքը։ Մշտական վերլուծական փիլիսոփայության մեջ որոշ ազդեցիկ դեմքեր են Թիմոթի Ուիլիամսոնը, Դևիդ Լյուիսը, Զոն Սեարլը, Թոմաս Նիգելը, Հիլարի Փութնամը, Մայքլ Դամմեթը, Պիտր վան Ինվագենը և Սոուլ Կրիպկեն։ Վերլուծական փիլիսոայությունը երբեմն մեղադրվում է քաղաքական դեբատների կամ էսթետիկայի փիլիսոփայական հարցերի հետ չհամագործակցելու մեջ։ Այնուամենայնիվ, Զոն Ռոուլսի Արդարության տեսությունը և Ռոբերտ Նոզիքի «Անարխիա» և State and Utopia աշխատությունների միջոցով վերլուծական փիլիսոփայությունը հարգանք վաստակեց։ Վերլուծական փիլիսոփաները նաև ցույց են տվել խորը գիտելիքներ իրենց՝ էսթետիկայում կատարած բարեփոխումներում՝ շնորհիվ Ռոջեր Սկրուտոնի, Նելսոն Գուդմանի, Արթուր Դանտոյի և այլոց՝ փիլիսոփայության կատարելագործմանը։

Վերլուծական փիլիսոփայության քննադատությունը[խմբագրել]

Վերլուծական փլիսոփայությունը քննադատում են երեք գործոնով՝ առարկայի ու մեթոդաբանության շատ դատման համար և նրան բնորոշ ռեդուկցիոնիզմի համար։ Առաջին դեպքում քննադատվում է սցիենտիզմը, որը գիտական մտածողության իդեալական ներկայացումն է և փորձերը՝ նրան հետևելու։ Երկրորդ դեպքում՝ վերլուծական փիլիսոփայության ներկայի վրա հիմնվելով քննադատները ուշադրություն են դարձնում նրա վրա, որ մեթոդների սահմանափակման հետ կապված վերլուծական փիլիսոփայությունը փաստացի կիրառումն է սահմանափակում էպիսթեմոլոգիայի, գիտության փիլիսոփայության, գիտակցության փիլիսոփայության, լեզվի փիլիսոփայության և էթիկայի որոշ մասերի հարցերով։ Մեթաֆիզիկական հարցերը՝ կյանքի իմաստի հետ կապված հարցերը, դուրս են մնում վերլուծումից՝ ներկա վերլուծական փիլիսոփայությունում։ Երրորդ դեպքում վերլուծումը նշում է, որ վերլուծական փիլիսոփայության մեջ, ինչպես նաև ճշգրիտ գիտություններում, բոլոր մեփոդները գալիս են ռեդուկցիոնիզմի, հարցերի բաժանմանը ավելի հաճախ տրվողների։ Այդպիսով՝ տեղ չի մնում խոլերիզմի՝ միասնության փիլիսոփայության համար։

Գիտության փիլիսոփայությունը վերլուծական ուղղության մեջ[խմբագրել]

Գիտության փիլիսոփայությունը վերլուծական փիլիսոփայության ամենամեծ ոլորտներից է և վերլուծական ու կոնտինենտալ փիլիսոփայությունների միջև տարբերությունը ցույց տվող լավ օրինակ։ Գիտության վերլուծական փիլիսոփայությունը հիմնականում փորձում է պատասխանել հետևալ հարցերին՝ «Ինչո՞ւ է աշխատում գիտական մեթոդը», «Ինչպե՞ս է այն աշխատում»։ Նույն ժամանակ, գիտության կոնտինենտալ փիլիսոփայությունը բացատրում է, որ գիտական մեթոդը իրականում չի աշխատում։ Վերլուծական փիլիսոփայության ամենահայտնի փիլիսոփաներն են Թոմաս Կունը, ով նոր տերմիններ է սահմանել՝ «գիտական հեղափոխություն», «պարադիգմա», «պարադիգմի փոփոխություն», Կառլ Փոփերը, ով լավ սահմանել է գիտական տեսությունների հերքելիության չափանիշը, ևՈւիլարդ Քուայնը, ով հայտնի է մաթեմատիկական տրամաբանության մեջ իր ներդմամբ և էմպիրիզմի ավելի խիստ սահմանմամբ։ Կառլ Փոփերը օգտագործել է իր հերքելիության չափանիշը հասարակական համակարգերի հանդեպ, օրինակ՝ իր հայտնի «Բաց հասարակությունը և իր թշնամիները»։ Գիտության փիլիսոփայության մեջ շատ հարցեր բաց են մնում և ներկայումս լայնորեն քննարկվում են հատուկ գրականության մեջ։

Պրագմատիզմ[խմբագրել]

Պրագմատիզմը ամերիկյան փիլիսոփայության ավանդությն է, որը կապված է Չառլզ Պիրսի, Ուիլյամ Ջեյմսի և Ջոն Դյուիի աշխատանքների հետ։ Պրագմատիզմի փիլիսոփայությունը հերքում է մետաֆիզիկայի իմաստավորությունը և վերասահմանում է առարկայի մի մասի ճշմարտությունը որպես ժամանակավոր համաձայնություն այն մարդկանց միջև, ովքեր ուսումնասիրում են այն։ Պրագմատիզմի փիլիսոփայությունը չի որոնում ճշմարտությունը, այլ քննադատորեն վերլուծում է տարբեր գաղափարներ, դիտարկելով իրենց օգտակարությունն ու կիրառելիությունը։ Այդ ձևով փիլիսոփայական գաղափարները՝ պրագմատիզմի տեսանկյունից հաճախ դիտարկվում են որպես որոշ գործիքներ, որոնք նախատեսված են մարդու գործունեության համար։ Այդպիսի մոտեցումը կոչվում է«ինստրումենտալիզմ»։ Համապատասխանաբար՝ պրագմատիստները հաճախ զբաղվում են շատ կիրառական հարցերով։ Օրինակ՝ Ջոն Դյուին հայտնի է իր ներդրման համար՝ կրթության փիլիսոփայության մեջ։

Տրամաբանության կատարելագործում[խմբագրել]

Մինչև XIX դարի վերջը տրամաբանությունը նույնն էր, ինչ Արիստոտելի ժամանակներում։ Կար նույնիսկ կարծիք, որ տրամաբանությունը կատարեգործել հնարավոր չէ։ Օրինակ՝ Կանտը ասում էր, որ Արիստոտելի տրամաբանությունը իդեալական է։ Չնայած դրան, XIX դարի կեսին հայտնվեցին Ջորջ Բուլի և Օգաստես դե Մորգանիհետազոտությունները, որոնք հեռանկար էին բացում՝ տրամաբանության զարգացման համար։ XIX և XX դարերի սահմանագծում իրարից անկախ՝ գերմանացիմաթեմատիկոս Գոտլոբ Ֆրեգեն և անգլիացի վերլուծական փիլիսոփաներ Բերտրան Ռասելը և Ալֆրեդ Վայթխեդը հրապարակեցին հետազոտություններ, որոնք հիմնաքար դարձան ավելի կատարելագործված տրամաբանական համակարգերի համար՝ պրեդիկատների և մոդալ տրամաբանությունների։ Այս արդյունքները թույլ տվեցին զգալիորեն կատարելագործել մաթեմատիկայի աքսիոմացումը, ինչպես նաև դարձան Քուրտ Գեդելի հետազոտությունների համար սկզբնական կետ, որոնք բերեցին իր անամբողջության թեորեմի ապացուցմանը, շատերի կարծիքով՝ ամենակարևոր արդյունքի՝ տրամաբանության ոլորտում, Արիստոտելից հետո։ Գեդելի անամբողջության թեորեմը մեծ սահմանափակումներ է դնում և' գիտական, և' փիլիսոփայական էպիսթեմոլոգիական համակարգի վրա։ Տրամաբանության կատարելագործման մեջ հաջողությունները վերլուծական փիլիսոփայությանը վերլուծման նոր գործիքներ ընձեռնեցին։

Պոզիտիվիզմ[խմբագրել]

Պոզիտիվիզմի միտքը, ենթադրությունները, որ բոլոր հասարակական գիտությունները՝ փիլիսոփայությունը ներառյալ, կփոխարինվեն ճշգրիտ գիտություններով, հնչեցվել է դեռ XIX դարի սկզբում՝ Օգյուստ Կոնտի կողմից։ Վերլուծական փիլիսոփայությանը տրամաբանական-մաթեմատիկական մոտեցումը հասավ իր գագաթնակետին վիեննական ակումբի հանդիպումների ժամանակ։ Այնտեղ ներառված էին բոլոր հայտնի մաթեմատիկոսներն ու փիլիսոփաները, ինչպես Կարլ Փոփերնու նրա աշակերտ Բերտրան Ռասելը և Լյուդվիգ Վիտգենշթայնը։ Ակումբը՝ իր գործունեության շնորհիվ, ձևավորեց «նեոպոզիտիվիզմի» կամ «տրամաբանական պոզիտիվիզմի» փիլիսոփայությունը, պնդելով, որ փիլիսոփայության մեջ ցանկացած պնդում պետք է բավարարի ստուգման չափանիշին։ Այդպիսի մոտեցումը կոչվում է «վերիֆիկացիոնիզմ»։ Չնայած դրան, փիլիսոփայության մեջ՝ վերիֆիկացիոնիզմը կիրառելու երկար ու անպտուղ փորձերից հետո, տրամաբանական պոզիտիվիզմի կողմնակիցների քանակը նվազեց։ Նեոպոզիտիվիզմի արդյունավետության մասին իր աշխատանքներում մտածմունքներն է գրել Ուիլլարդ Կուայնը։ Իր նախկին դիրքից հրաժարվեց նաև Վինգենշթայնը։

Լեզվի և գիտակցության փիլիսոփայություն[խմբագրել]

Վերլուծական փիլիսոփայության սկզբնական կազմավորման շրջանակներում բազմաթիվ փիլիսոփաներ՝ XX դարի առաջին կեսում մեծ ուշադրություն դարձրեցին փիլիսոփայության լեզվին։ Եվ Ֆրիդրիխ Ֆրեգեն, և Բերտրան Ռասելը մաթեմատիկական տրամաբանության զարգացման ընթացքում զբաղվել են լեզվային արտահայտությունների ու իմաստի միջև կապի հարցերով։ Եղել են որոշ փարձեր՝ լեզվի բաժանման ամենապարզ իմաստի մասնիկների և նրանց՝ զարգացված տրամաբանական մեքենային կապելու։ Լեզվի փիլիսոփայության զարգացման մեջ մեծ ներդրում են ունեցել Ջոն Սերլը, Ալֆրեդ Տարսկին և Դոնալդ Դևիդսոնը։ Չնայած դրան, լեզբանությունը ճշգրիտ առարկա դարձնել չհաջողվեց։ Դրա փոխարեն որոշ սկեպտիցիզմ առաջացավ լեզվի հանդեպ ռեդուկցիայի գործածաման իմաստի շուրջ։

Չնայած լեզվի փիլիսոփայության ոլորտում հետազոտությունները դեռ շարունակվում են, XX դարի երկրորդ կեսից վերլուծական փիլիսոփայության մեջ ավելի են կարևորում գիտակցության փիլիսոփայությունը։ Գիտակցության փիլիսոփայությունը գլխավորապես փորձում է հասկանալ հենց գիտակցության ընդհանուր բնույթը։ Շատ ոչ փիլիսոփաներ, ներառած կենսաբաններին, հոգեբաններին, արհեստական ուղեղի ոլորտում զբաղված մասոնագետներին, աշխատում են այդ ուղղությամբ, ամեն մեկը՝ իր տեսանկյունից։ Փիլիսոփայական տեսանկյունից՝ գիտակցության վերաբերյալ ամենակարևոր հարցը կապված է Դեկարտի ստեղծած դուալիզմիսկզբունքի արդարացման հետ։ Երկրի վրա մարդկանց մեծամասնությունը հավատում են այդ սկզբունքին, մարմնի նյութական գոյատևմանը և նույն ժամանակ մարդու գիտակցության, կամ նրա մասի, օրինակ՝ հոգու, ոչ նյութականությանը։ Նույն ժամանակ շատ հետազոտողներ հակված են ինքնության տեսությանը, մտածելով, որ ամեն մի հոգեբանական վիճակին համապատասխանում է մարդու ուղեղի ինչ-որ ֆիզիկական վիճակ։ Գիտակցության փիլիսոփայության մեջ իրենց ներդրման համար հայտնի են Հիլարի Պանթեմը, Ռոջեր Պենրոուզը, Դենիել Դենեթը և այլոք։

Կոսմիզմ և տրանսհումանիզմ[խմբագրել]

Կոսմիզմը, որը առաջացել է XIX և XX դարերում, քննարկում է մարդկության հետագա զարգացումը՝ կենսաբանական սահմանափակումներից, այսինքն՝ անմահության, մտքի ազատության, ինչպես նաև մարդու՝ Երկրի վրա բնակվելու սահմանափակման ու տիեզերքում բնակվելու շրջանակներում։ Փիլիսոփայական տեսանկյունից երկուսն էլ կապվում են էվոլուցիայի տեսության ընդհանրացման հետ։ Առաջին դեպքում մարդը «մետաէվոլուցիայի» է ենթարկվում՝ ինքնուրույն զարգացնում է իրեն, դառնալով ավելի կատարյալ կենսաբանական կամ կենսատեխնիկական տեսակ։ Երկրորդ դեպքում էվոլուցիայի գործունեության ծածկույթը համալրվում է նոր, երկրային էվոլուցիայի հետ կապ չունեցող տարածքով՝ տիեզերքով։ Երկու դեպքում էլ ենթադրվում է էվոլուցիայի անցումը նոր, մարդու կողմից կառավարվող փուլ։ Կոսմիզմի դրույթները առաջին անգամ ձևակերպել է ամերիկացի փիլիսոփա Ջոն Ֆիքսը։ Կոսմիզմը սկզբում ավելի մեծ տարածում գտավ Ռուսաստանում։ Այն, առաջին հերթին, կապված է Կոնստանտին Ցիոլկովսկու, Նիկոլայ Ֆյոդորովի, Ալեքսանդր Չիժեվսկու, Վլադիմիր Վերնադսկու և այլ անունների հետ։

XX-րդ դարի երկրորդ կեսից կոսմիզմը սկսեց աշխարհում անվանվել տրանսհումանիզմ։ Տրանսհումանիզմը ունի նույն խնդիրները, ինչ կոսմիզմը, սակայն ավելի շատ է շեշտվում մարդու վերափոխումը։ Կենսաբանական գիտությունների ու արհեստական ուղեղի զարգացման հետ կապված նոր տեխնոլոգիաների շրջանակներում տրանսհումանիզմի ժամանակակից քննարկումը դառնում է ավելի արդիական։ Կոսմիզմն ու տրանսհումանիզմը գիտա-տեխնոլոգիական զարգացման և սցիենտիզմիօգուտն են շեշտում, սպասում են գիտության հաղթանակին՝ մարդու ամենակարևոր խոչընդոտի դեմ՝ իր մահացության։ Կոսմիզմի ու տրանսհումանիզմի փիլիսոփայությունը շարունակում է ձևավորվել. այժմ կոսմիզմի մտքին այլ կերպ են նայում Եվրոպայում։ Տրանսհումանիզմը քննադատվում է անկանխատեսելի հասարակական հետևանքներ ունենալու համար, նրա վերջնական արտադրանքը կապվում է Ֆրիդրիխ Նիցշեի գերմարդու մտքի հետ։ Միջին կարծիքն ասում է, որ տրանսհումանիզմը «շատ վտանգավոր ընթացք» է, սակայն «տրված տարբերակներից ամենալավը» և, հնարավոր է, անխուսափելին։

Փիլիսոփայությունը և հասարակությունը[խմբագրել]

Ամենօրյա կյանքում փիլիսոփաների և փիլիսոփայության հանդեպ հարաբերությունը ոչ միշտ է դրական, իսկ փիլիսոփայություն առարկայի մասին պատկերացումը շատ սխալներ ունի։ Օրինակ, հայերենում «փիլիսոփայել» բառը ունի բացասական երանգ՝ իմաստակել։ Չնայած դրան, փիլիսոփայության ներդրումը հասարակության մեջ դժվար է գերագնահատել։

Մի կողմից, փիլիսոփայության ուսումնասիրումը մարդու վրա լավ ազդեծություն է թողնում, օգնում է ճիշտ կողմնորոշվել բարիության և ճշմարտության հարցերում։ Փիլիսոփայության իմացությունը փրկում է մարդուն առօրյա մտածողության նեղ սահմաններից, օգնելով ուրիշ մարդկանց հետ լեզու գտնել։ Փիլիսոփայության ուսումնասիրումը՝ ըստ որոշ ցուցանիշների զարգացնում է մտածողությունը ավելի լավ, քան այլ առարկաները։ Օրինակ, բրիտանական «The Economist» ամսագրի հետազոտության արդյունքը ցույց տվեց, որ բակալավր ուսանողները, ովքեր ավարտում էին հենց փիլիսոփայական ֆակուլտետ, միջին բալերով առաջինն են մասնագիտական բժշկական, գործարարության և իրավական դպրոցներ ընդունելության թեստերի ժամանակ։

Մյուս կողմից, փիլիսոփայությունը ավելի մեծ ազդեծություն է թողնում մարդկային հասարակության վրա։ Օրինակ, Կոնֆուցիոսի և Լաո Ցզիի փիլիսոփայական գաղափարները կանխորոշեցին Չինաստանի հետագա զարգացումը մի քանի հազարամյակ առաջ։ Պատերազմներն ու հեղափոխությունները սկսվում են ոչ թե զենքից, այլ փիլիսոփայությունից։ Օրինակ, մարկսիզմի փիլիսոփայության տարածումը ի վերջո բերեց Ռուսաստանում հեղափոխության 1917 թ.-ին, կամ ֆրանսիականլուսավորության գաղափարը բերեց ֆրանսիական մեծ հեղափոխության և այդ նույն փիլիսոփայության հիմքի վրա ստեղծվեց ԱՄՆ-ն։ Մեր օրերում տեղի ունեցող բազմաթիվ գունավոր հեղափոխությունները, որոնք՝ ըստ որոշ գնահատումների ֆինանսավորվում են Ջորջ Սորոսի կողմից, Կարլ Փոփերի՝ Սորոսի ուսուցչի, փիլիսոփայության ուղիղ շարունակությունն են։ Պատահական չէ նաև, որ Նիցշեն նկարագրում է փիլիսոփային որպես «տարօրինակ պայթուցիկ նյութ, որի առջև ամեն բան վտանգի տակ է», իսկ ամերիկյան փիլիսոփա Ռալֆ Էմերսոնը նկատել է՝ «Վախեցեք, երբ Աստված դուրս է թողնում անհանգիստ մտածողին մոլորակի վրա: Այդ դեպքում ամենինչ վտանգվում է»։

Հայ Մամուլի Պատմություն

Հայերեն առաջին պարբերականը` «Ազդարարը», 

լույս է տեսել 1794 թվականին:

Խմբագիրն ու հրատարակիչը Հարություն քահանա Շմավոնյանն էր, որ Հնդկաստանի Մադրաս քաղաք էր հասել Պարսկաստանից և պատմության մեջ մնաց որպես հայ մամուլի հիմնադիր:

Այնուհետ հայալեզու թերթեր լույս տեսան աշխարհի տարբեր ծայրերում` դառնալով հայ ժողովրդի գոյության տարեգիրը` պահպանելով մեր ինքնությունը և մոռացումից փրկելով ազգային կյանքի բազում հիշարժան իրադարձություններ:

1794-ից ի վեր Հայաստանում և Սփյուռքում լույս է տեսել 

4000-ից ավելի պարբերական:

Ներկայացնում ենք դրանցից մի փունջ` հրատարակության վայրերի, տպարանների ցանկերի, խմբագիրների և հրատարակիչների համառոտ ծանոթագրություններով:

Մարդու դերը բնության մեջ

Այսօր շատ հաճախ են բարձրացվում հարցեր մարդու և բնության փոխհարաբերության մասին: Հին մտածողների աշխարհայացքում աշխարհը երևում է որպես մարդ-բնություն միություն, մարդու և բնության փոխներթափանցում: Ըստ այդ փիլիսոփայության մարդկային գործնեությունը կյանքում ներհյուսվել է պարագաներով, որոնք բխում են օբյեկտիվ պայմաններից և տարբերում են մարդկային գործնեությունը: Ջուրը, հողը, կրակը և օդն էին առաջին բնական պայմանները և աշխատանքի պարագաները: Հանրության և բնության հարցին ավելի հիմնավորաբար մոտեցավ Արիստոտելը: Նրան հետաքրքրում էր գաղափարապես մարդու տեղը օրգանական աշխարհում: Լեզվամտածողության մեջ առաջինը նա ներմուծեց «մարդաբանություն» տերմինը: Արիստոտելը առաջ քաշեց մարդու` մյուս կենդանի էակներից գերազանց լինելու մասին հարցը: Այդ տարբերվող հատկությունը նա տեսնում էր մարդու բանականության մեջ: Այսպիսով Արիստոտելի փիլիսոփայության կենտրոնական միտքը պրակտիկ գործողության խնդիրն է, որում իրագործվում է այն, ինչ դեռ չկա, բայց կարող է գոյություն ունենալ: Հին հույները բնությունը ընդունում էին իր ոչ լիարժեք ամբողջությամբ, հարստությամբ, յուրօրինակ արարչությամբ: «Բնություն» հասկացությունը ավելի բարդացավ միջնադարյան քրիստոնեական մշակույթի մեջ: Այստեղ մարդուն շրջապատող բնությունը դիտվում էր որպես Աստծո կողմից արարված և ավելի ցածր, քան ինքը` մարդը, այնքանով որ հենց ինքը մարդը արարման ժամանակ եղել է առաջնային առաջնային արարած, քանի որ ստեղծվել է Աստծու հոգուց:Բացի սրանից բնությունը հասկացվում էր որպես չարի աղբյուր, որին պետք է հաղթել կամ հնազանդեցնել, իսկ մարդկային կյանքը դրա հետ հանդիսանում էր Աստծո արարչության սկիզբ, որպես մարմնով ի ծնե մեղավոր հոգիներ:Եւ սա ծառայեց որպես արդարացում բնության հանբեպ բացասական հարաբերությանը և անգամ հիմնավորում նրա հանդեպ կատարված բռնությունների:

Կարող է թվալ, թե մենք կանգնած ենք անձնական այլընտրանքի առաջ և զղջանք, որ ապրում ենք այսպիսի անհանգիստ ժամանակներում, և կարոտում ավելի հանգիստ  ժամանակների կամ հետաքրքրությամբ սպասենք գալիք փոփոխությունների: Բայց հարցը ավելի է դժվարանում: Երկրագնդի բնակչության հետ մեկտեղ աճող հսկայական արտադրական աճը, որի հտևանքով մարդիկ կարիք ունեն հսկայական բնական  ռեսուրսների, որոնք օգտագործում ենանմարդկային ձևով, ինչն էլ  ստեղծում է մեր մոլորակի վրա նոր իրադրություն, որը ինչպես ինձ է թվում, դեռ մինչև վերջ չի ընդունվում նրանց կողմից, որոնց ձեռքում գտնվում է իրական իշխանությունը, և ոչ էլ  ամբողջ հասարակության կողմից է արժանանում ուշադրության:

Մարդկության և  բնության փոխհարաբերությունը դժվար գործընթաց է, որում կողմերը պետք է գօրծեն փոխշահավետ համագործակցությամբ: Բնության և հասարակության մեջ չկա անդունդ, քանի որ հասարակությունը մնում է ավելի մեծ և միասնական զանգվածի` բնության մասը: Սակայն մարդու կողմից բնության շահագործումը հասել է մեծ չափերի, որի պատճառով բնությունը սկսել է պատասխան քայլեր ձեռնարկել, ինչպես մակրոմակարդակներում և կլիմայի տեխնածին փոփոխություններ, տարերային աղետներ, ինչպես նաև միկրոմակարդակներում (վտանգավոր մուտացիաներ օրգանիզմներում): Ավելի մեծ վտանգ է ներկայացնում վերջինը. ՁԻԱՀ-ի առաջանալը, ատիպիկ թոքաբորբը, թռչնագիպը, խոզագրիպը կարելի է դիտել որպես նախազգուշական զանգեր մարդուն:Մինչ այժմ մարդուն երկրագնդի վրա տեղը, ռեսուրսները բավարարում էին և մարդիկ կարող էին իրենց թույլ տալ զբաղվել ներքին շտկումներով:  Այժմ մարդը սկսել է հասկանալ մի քանի կարևոր խնդիրներ՝ կապված գերբնակացման, շրջակա միջավայրի քայքայման, նոր վարակների և ահաբեկչության հետ: Եվ այդ բոլոր խնդիրները իրենց բոլոր ձևերով  մտնում են մարդու՝ իր և  իրեն շրջապատող աշխարհի հասկացողության մեջ: Վերջին խնդիրը (ահաբեկչություն) մինչևվերջին ժամանակները ոչ այնքան կարևոր էր թվում. «Դե, մարդիկ չեն հասկանում միմյանց, դե լավ: Միշտ էլ այդ պես է եղել, ոչինչ»: Բայց դա այդպես չէ. մինչև  այժմ մյուսներին չհասկացող մարդը կարող էր փչացնել ոչ մեծ թվով մարդկանց կյանքեր: Հիմա ոչ մեծ թվով մարդկանց խմբերը կարող են ոչնչացնել ամբողջ աշխարհը: Մեր լեզվի մեջ է մտել նոր «գլոբալիզացիա» բառը: Այն դիտվում է որպես կրթության սլացում՝ ընդհանուր տեղեկատվական, տնտեսական և  ֆինանսական ոլորտներում: Եը առաջանում է զարմանալի իրադրություն՝ շրջապատող աշխարհը դառնում է ավելի բարդ, իսկ մարդու մեջ ավելի հաճախ են երևում կենդանական գծեր: Ճիշտ էասել, որ նրանք երևացել են միշտ, բայց հիմա դրանք դարձել են ավելի տեսանելի, «գաղտնին դարձել է հայտնի», փակվածը դարձել է բաց: Եւ էթիոլոգիայի՝ կենդանիների վարքի մասին գիտության հետքերով ստեղծվեց նոր գիտական ուղղություն՝ մարդու էթիոլոգիան:Մարդու վարքին հետևում են և սոցիոլոգները, և քաղաքագետները, և փիլիսոփաները: Մարդու մեջ կարելի է առանձնացնել երեք հիմնական բաղադրիչներ՝ կենսաբանական, սոցիալական և հոգևոր, որոնք գտնվում են ոչ թե ներդաշնակ, այլ մշտական պայքարի մեջ: Այժմ տեսանելի է բոլորի համար,  որ պետք է ընթանալ այն մտքին, որ այդ պայքարի մեջ հաղթանակ նվաճի հոգևոր բաղադրիչը, որը ավանդաբար կապված է կրոնի հետ և համարվում է ավելի բարձր ու դրական:Հոգեվերլուծության տարբերակներից մեկի՝ տրանսակցիոն վերլուծության մեջ, որն ստեղծվել է Էրիկ Բեռնի կողմից, առանձնացվում է մարդու երեք բաղադրիչ՝ «Երեխա», «Չափահաս» և «Ծնող»: Բնականաբար առաջանում է «Երեխա»-ի համեմատություն մարդու կենսաբանական բաղադրիչ հետ, «Չափահաս»-ը սոցիալական և «Ծնող»-ը հոգևոր բաղադրիչի հետ: Ինչպես ցանկացած համամատություն, այս համեմատությունն ևս կարող էօգտակար լինել: Թե ինչու է երեխան ասոցացվում մարդու կենսաբանական բնության հետ՝ լիովին հասկանալի է: Հենց «Երեխա»-ի մեջ է ավելի վառ կերպով երևում մարդը որպես կենսաբանական էություն, բնազդներով առաջնորդվող, բաց, երևացող էմոցիաներով, նրանց հեշտ լեզու գտնելը կենդանիների հետ: Այն որ «Չափահաս»-ը կապված է մարդու սոցիալական բնության հետ՝ նույնպես լիարժեքորեն ակնառու է: «Չափահաս»-ին հաճախ համեմատու են համակարգչի, վերլուծական վիճակների և ընտանիքի մեջ օպտիմալ որոշումներ կայացնողի հետ :

«Ծնող»-ը կյանքի դրվածքների համագումարն է: Մարդը, ում մոտ «Ծնող»-ը բացակայում է, դա մարդն է առանց խղճի: Ահա, թե ինչու «Չափահաս»-ը և «Երեխա»-ն պետք է ենթարկվեն «Ծնող»-ին:

Սմբատ Արծրունին՝ Հայոց թագավոր

Հայոց թագավորության անկումից հետո հայ ժողովուրդը երբեք չդադարեցրեց իր պայքարը անկախության վերականգնման համար։ Այդ պայքարը երբեմն ընթացել է դիվանագիտական բանակցությունների ու քաղաքական երկխոսությունների միջոցով։ Փորձեր են կատարվել դիմելու եվրոպական պետությունների օգնությանը։ Փորձ կատարվեց անգամ դիմելու կարա-կոյունլու Ջհանշահին։ Վերջինս մեղմ քաղաքականություն էր վարում քրիստոնյա ժողովուրդների նկատմամբ՝ ցանկանալով նրանց օգնությամբ վերականգնել երկրի ավերված տնտեսությունը, զարկ տալ առևտրին ու արհեստագործությանը։ Նա անգամ ընդառաջում է Աղթամարի կաթողիկոս Ձաքարիա Աղթամարցու խնդրանքին՝ վերականգնելու Վասպուրականի թագավորությունը։ Աղթամարի կաթողիկոսները սերում էին Արծրունիների թագավորական ընտանիքից, և պատահական չէր, որ ժամանակագիրը կաթողիկոսին համարում էր «Գագիկ Արծրունի մեծ թագավորի արմատից և ցեղից»։

Ձաքարիա Աղթամարցին որպես Հայոց թագավորի թեկնածու առաջարկում է իր եղբորորդի Սմբատ Արծրունուն։ Ջհանշահը տալիս է իր համաձայնությունը։ 1465թ. սկզբներին Աղթամարի կաթողիկոսը Աղթամարի Սբ Խաչ մայր եկեղեցում, հայոց մեծամեծերի ներկայությամբ, հանդիսավորությամբ Սմբատ Արծրունուն օծում է Հայոց թագավոր։ Ժամանակակիցները մեծ ոգևորությամբ են արձագանքել այս իրողությանը. «Եվ այնժամ պարոն Սմբատին օծեցին Հայոց թագավոր` իր նախնի Գագիկի օրինակով։ Եվ թո՛ղ Աստված զորացնի նրա թագավորությունը, բարձրացնի նրա աթոռը, քանզի վաղուց Հայոց ազգը թագավոր չէր տեսել»։ Անշուշտ, Սմբատի թագավորությունը ոչ միայն համահայկական չէր, այլև հեռու էր իսկական պետություն լինելուց։ Նրա տարածքը սահմանափակվում էր միայն Աղթամար կղզու և Վանա լճի առափնյա որոշ տարածքով։ Որպես Հայոց թագավոր Սմբատ Արծրունին հիշատակվում է մինչև 1471թ.։

Սմբատի թագավորությունը որոշակի հետաքրքրություն է ներկայացնում հայ ազատագրական մտքի պատմության տեսակետից և ցույց է տալիս, որ հայկական պետականության վերականգնման գաղափարը մշտապես կենսունակ է եղել։

ՄԵՐ ՎԵՐՋԻՆ ՕԾՅԱԼ ԱՐՔԱՆ՝ Սմբատ Արծրունի կամ Աղթամարցի

   Լենկթեմուրյան մղձավանջից հետո Հայաստանում իշխում էին նախ կարա-կոյունլու, ապա ակ-կոյունլու թուրքմենական ցեղերը: Կարա-կոյունլու Ջհանշահը համեմատաբար մեղմ քաղաքականություն էր վարում հայերի նկատմամբ՝ ցանկանալով նրանց օգնությամբ վերականգնել երկրի ավերված տնտեսությունը։ Նա անգամ ընդառաջում է Աղթամարի կաթողիկոս Զաքարիա Աղթամարցու խնդրանքին՝ վերականգնելու Վասպուրականի թագավորությունը։ Զաքարիան սերում էր Արծրունիների թագավորական ընտանիքից՝ «Գագիկ Արծրունի մեծ թագավորի արմատից և ցեղից»։ Նա Հայոց թագավորի թեկնածու է առաջարկում իր եղբորորդուն եւ ստանալով Ջհանշահի համաձայնությունը՝ 1465թ. Աղթամարի Սբ Խաչ եկեղեցում Սմբատ Արծրունուն օծում է Հայոց թագավոր։ «Եվ այնժամ պարոն Սմբատին օծեցին Հայոց թագավոր` իր նախնի Գագիկի օրինակով։ Եվ թո՛ղ Աստված զորացնի նրա թագավորությունը, բարձրացնի նրա աթոռը, քանզի վաղուց Հայոց ազգը թագավոր չէր տեսել»։ Սմբատին չհաջողվեց ստեղծել համահայկական թագավորություն: Նրա իշխանությունը տարածվում էր Աղթամար կղզու և Վանա լճի առափնյա տարածքների վրա։ Կարա-կոյունլուներին պարտության մատնելուց հետո ակ-կոյունլուները վերացրին նաեւ Սմբատի թագավորությունը:

19-20-ՐԴ ԴԱՐԵՐԻ ՀԱՅ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅԱՆ

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ

19-րդ դ. սկզբներից սկսած հայ ժողովրդի գիտամշակութային կյանքը թևակոխում է զարգացման մի նոր փուլ: Հայոց համար 19-րդ դարը ազգային վերածննդի և ազգային հեղափոխության մի բարդ և հակասական ժամանակաշրջան էր, որն իր ուրույն խնդիրներն ու պահանջները առաջադրեց հայ տեսական մտքին: Պատմաքաղաքական և մշակութային մի շարք իրադարձություններ՝ Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին, թուրքական տիրապետության դեմ մղվող ազգային-ազատագրական պայքարը, ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքը, եվրոպական և ռուսական մշակույթների հետ ավելի սերտ հաղորդակցությունը և այլն, պայմանավորեցին ինչպես առհասարակ մշակույթի, այնպես էլ փիլիսոփայական մտքի զարգացման բովանդակությունը և ուղղվածությունը: 

Ժամանակաշրջանի հայ փիլիսոփայական միտքն ընդհանուր առմամբ լուսավորական բնույթ ուներ, թեև 19-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսած այն հաղորդակից է դառնում նաև հետլուսավորական (ոչ դասական) փիլիսոփայական ուղղություններին: Լուսավորական դարաշրջանի փիլիսոփայության բնորոշ գիծը կրոնական և աշխարհիկ ուղղությունների պայքարն է, որը ցայտունորեն է դրսևորվել նաև հայ իրականության մեջ: Կրոնական ուղղության ներկայացուցիչները (Խ. Աշըգյան, Պ. Էմանուելյան, Է. Սիրունյան, Հ. Չամուռճյան և ուրիշներ) մի կողմից պաշտպանում էին կրոնական աշխարհայեցողության սկզբունքները, կարևորում դրանց դերը հասարակության կյանքում, վերակենդանացնում անցյալի կրոնական փիլիսոփայության ավանդույթները, մյուս կողմից՝ քննադատում էին թե՛ եվրոպական և թե՛ հայ լուսավորական փիլիսոփայությունը, հայ լուսավորիչների ազատախոհական և գիտապաշտական հայացքները: Նրանք փորձում էին հաշտեցնել գիտությունը և կրոնը՝ պահպանելով հավատի գերազանցությունը բանականության նկատմամբ, շեշտում էին կրոնի և եկեղեցու անփոխարինելի դերը ազգի պատմության, կրթության ու դաստիարակության գործում: Աշխարհիկ-լուսավորական ուղղության ներկայացուցիչները (Ս. Նազարյան, Մ. Նալբանդյան, Ա. Գարագաշյան, Ստ. Պալասանյան, Գ. Կոստանդյան և ուրիշներ), գերազանցապես հենվելով լուսավորական փիլիսոփայության գաղափարների և գիտական մտքի նվաճումների վրա, քննադատում էին իրենց դարն ապրած կրոնաաստվածաբանական պատկերացումները, ցույց տալիս դրանց առաջացման պատմական, սոցիալական, իմացաբանական և մարդաբանական պատճառները, գիտությունը հակադրում էին կրոնին, գիտության և լուսավորության տարածման մեջ էին տեսնում պատմական առաջընթացի, ազգային խնդիրների լուծման միակ ճանապարհը: Այս երկու ուղղությունների միջև ծավալված աշխույժ, անզիջում մրցակցությունը հիմնականում դրսևորվում էր մամուլի էջերում, հրապարակախոսական հոդվածներում, քննադատական ակնարկներում, ինչը նպաստեց փիլիսոփայական գաղափարների մասսայականացմանը, փիլիսոփայության տեղի և դերի ըմբռնման վերաիմաստավորմանը: Հարկ է նշել, որ թե՛ մեկ և թե՛ մյուս ուղղության ներկայացուցիչները, թեև տարբեր կերպ էին գնահատում փիլիսոփայության առաքելությունը, այնուհանդերձ, կարևորում էին փիլիսոփայության նշանակությունը հոգևոր կյանքի զարգացման գործում: Գերիշխող էր այն տեսակետը, որ փիլիսոփայությունը «երկնքից» պետք է իջեցնել «երկիր» և ծառայեցնել ազգային կենսական հարցերի լուծմանը: Այդ կապակցությամբ լուսավորիչ փիլիսոփաները քննադատում էին վերացական, մտահայեցողական բնույթ ունեցող փիլիսոփայությունը, շեշտում փիլիսոփայության և կյանքի, փիլիսոփայության և գիտության միասնության գաղափարը: Մ. Նալբանդյանի (1829-1866) կարծիքով փիլիսոփայության «ճշգրիտ աղբյուրը և հաստատ պատվանդանը» պատմությունն է, բնագիտությունը, հասարակությունը և մարդը, ուստի նա խորհուրդ է տալիս փիլիսոփա դառնալու համար ոչ թե կուրորեն հետևել վերացական համակարգերին, այլ ուսումնասիրել բնությունը, հասարակության զարգացման օրենքները, մարդկային պահանջմունքները և այլն: Նշանավոր հայ մտածողը և քաղաքական գործիչն ավելի է կոնկրետացնում իր տեսակետը, նշելով, որ փիլիսոփայությունը պետք է լինի ազգային: Նրա համոզմամբ ազգային կարող է կոչվել այն փիլիսոփայությունը, որն «ուղղակի աղբերանում է այն ազգի կյանքից և պատմությունից, ինչ ազգի ինքը պատկանում է - այդպիսի դիպվածում փիլիսոփան կանգնում է յուր սեփական հողի վրա»: Եթե փիլիսոփան իր համակարգի մեջ ներմուծում է «օտար ազգի կյանքի ոգին», ապա այդպիսի փիլիսոփայությունը «պատկանում է վերացականությանը, որովհետև մի ոտքը դրած է լոկ գաղափարի վրա»: Կանտը, Ֆիխտեն, Հեգելը, շարունակում է Նալբանդյանը, որչափ էլ մեծ լինի նրանց ավանդը փիլիսոփայական մտքի զարգացման գործում, այնուհանդերձ, լուծում էին իրենց ազգային խնդիրները: Ուստի, նրանց փիլիսոփայությունը «քո ազգի կյանքից բխած չլինելով՝ քո ազգի մեջ անիրագործելի է»: Այսպիսի դիրքորոշմամբ պետք է բացատրել այն հանգամանքը, որ հայ մտածողներն ավելի մեծ ուշադրություն են դարձնում մարդաբանական, հասարակական-քաղաքական և բարոյագիտական հարցերին: Հետազոտելով քաղաքակրթությունների, հասարակական կյանքի զարգացման օրինաչափությունները, իմաստավորելով ազգի պատմական անցյալն ու ներկան, հայ մտածողները, հատկապես Ա. Գարագաշյանը (1818-1903), Մ. Մամուրյանը (1831-1901), Ստ. Պալասանյանը (1837-1889), փորձում են միաժամանակ մատնացույց անել այն ուղիները, որոնք կարող են ապահովել ազգային առաջընթացը, նախադրյալներ ստեղծել ազգային պետականության վերականգման համար: 

Ժամանակաշրջանի հայ փիլիսոփայական մտքի կարևոր առանձնահատկություններից է գիտապաշտական ուղղվածությունը: Հայ մտածողները պաշտպանում էին գիտության և փիլիսոփայության միասնության գաղափարը: Ըստ Ա. Գարագաշյանի՝ գիտությունն առանց փիլիսոփայական ընդհանրացումների ոչ թե գիտություն է, այլ փաստերի և տեղեկությունների հանրագումար: Փիլիսոփայությունը տեսականացնում է մասնավոր գիտությունները, նրանց տալիս ճշմարտության բացահայտման մեթոդաբանությունը: 

19-րդ դարի երկրորդ կեսի հայ փիլիսոփայության մեջ տարածված գիտապաշտական-լուսավորական և պոզիտիվիստական հոսանքի նշանավոր դեմքերից էր Գալուստ Կոստանդյանը (1840-1898), որի «Մեթոդի վրա» (1878) աշխատությունը կրոնական ու վերացական մետաֆիզիկական մտածողության քննադատության և գիտության, գիտական մեթոդի ջատագովության փայլուն նմուշ էր: Նրա կարծիքով՝ գիտական հայտնագործությունների դարաշրջանում գիտության և կրոնի միջև ոչ մի ընդհանրություն չի կարող լինել. «Հուսալ, թե կարելի է տակավին կրոնը գիտության հոդել ու հավասարակշռության մը գալ՝ կը նմանի ուղտը երկաթուղիին կապելու, ծառի մը արմատները տերևներուն խառնելու և կամ երեկը այսօր ընելու: Անցյալը բնավ ներկա չէ և անկարելի է սուտը իրավին հետ հավասարակշռել»: Նա մարդկային քաղաքակրթության և մտածողության զարգացման մեջ տարբերակում է չորս փուլ՝ բնազդային, հավատական, տրամաբանական և գիտական (դրական): Այս չորս փուլերը համապատասխանում են մարդու հոգևոր զարգացման փուլերին. մարդը նախ զգում է, հավատում, հետո տրամաբանում և գիտենում: Պատմական ամեն մի դարաշրջան ունեցել է իրեն բնորոշ մեթոդը՝ աշխարհայացքը, մտածողության եղանակը, ինչն էլ պայմանավորել է իրականության նկատմամբ մարդու վերաբերմունքի և հարաբերության կերպը: Բնազդային մեթոդը տիրապետող է եղել նախապատմական շրջանից մինչև գրերի հայտնագործումը. այդ ժամանակ մարդիկ ապրում էին «անասնային ընկերությամբ» և ստեղծում էին ֆետիշներ: Գրերի գյուտը խթանում է մշակույթի և մտածողության զարգացմանը: Բնազդային մեթոդը փոխարինվում է հավատականով, որի բնորոշ գծերն էին՝ կույր հավատքը, գրքապաշտությունը, աղոթքը և բանահյուսությունը: Հին հունական փիլիսոփայության ձևավորումից սկսած տիրապետող է դառնում տրամաբանական մեթոդը, որին բնորոշ են անհատական ոգին, բնազանցությունը և քերթողությունը: 16-րդ դարից սկսած՝ ձևավորվում և զարգանում է գիտական մեթոդը, որի հատկանիշն է՝ «իրականությունը, զննության և փորձի պետքը, բնական գիտությանց հաստատությունը»: Գիտական մեթոդն սկզբունքորեն տարբերվում է իր նախորդներից. դա մի կողմ է թողնում գրքերը, մարդկանց ու գաղափարները և իր ուշադրությունը բևեռում իրականության վրա: Մարդն սկզբում նայում է, շոշափում, զննում ու փորձում, այնուհետև հավատում և տրամաբանում: Գիտական մեթոդի առավելությունից բնավ էլ չի բխում, թե բոլոր ճշմարտությունները գտնված են և «թե ալ ուսանելու պետք մը չունինք»: Ընդհակառակը, ըստ Կոստանդյանի, գիտական մեթոդը դեռ նոր է տարածում գտնում և նրանից սպասելիքներ շատ մեծ են: Կոստանդյանը շեշտում է գիտության կարևոր դերը մարդկության սոցիալական, բարոյական, իրավական և տնտեսական հարաբերությունների կարգավորման ասպարեզում: «Ո՛չ Քրիստոսի հռչակավոր սերը, ո՛չ աստվածներու սարսափելի հրամանը, ո՛չ կղերի բռնությունները և ո՛չ իսկ առօրյա կամ հավիտենական դժոխքի մը վախը կրցած էին երբեք մարդերը եղբայրել: Ընդհակառակը՝ առանց պատճառաւ իրար ատած էին, ինչպես կերևի կրոնային անթիվ հալածանքներե»: Գիտությունն է, որ միավորեց մարդկությանը, ապահովեց «տնտեսական արդարասիրությունը», ցույց տվեց «համազգային օրենսդրության պետքը», ջնջեց հեղափոխական արյունահեղության սկզբունքը՝ դրա տեղը դնելով «շրջափոխական» խաղաղ ու աստիճանավոր զարգացումի օրենքը»: 

20-րդ դարի սկզբներին հայ փիլիսոփայության մեջ տարածվում է պոզիտիվիզմի երկրորդ ձևը՝ մախիզմը կամ փորձաքննադատությունը (էմպիրիոկրիտիցիզմը), որի խոշորագույն ներկայացուցիչը Երվանդ Ֆրանգյանն էր (1878-1928): Հետևելով Է. Մախին և Ռ. Ավենարիուսին՝ նա իր փիլիսոփայությունն անվանում է համադրական մոնիզմ: Ֆրանգյանը քննադատում է այն մտածողներին, ովքեր կասկածի են ենթարկում փիլիսոփայության գոյությունը: Նրա կարծիքով՝ փիլիսոփայությունը չի կարող վերանալ հենց միայն այն պատճառով, որ մարդն իր էությամբ փիլիսոփայող է, որ փիլիսոփայելը մարդկային մտքի էական հատկությունն է: Սխալ է այն կարծիքը, թե փիլիսոփայությունն որևէ կապ և շփում չունի իրական կյանքի, կենսական հարցերի հետ: Ընդհակառակը, փիլիսոփայությունը սերտորեն կապված է կյանքի հետ և մարդկության «ինքնապահպանման մի անհրաժեշտ և կարևոր ազդակ է»: Եվ որքան փիլիսոփայությունը գիտականանում է, որքան զտվում է բնազանցական տարրերից, այնքան ավելի է մոտենում կյանքին: Գիտությունը կարիք ունի փիլիսոփայության, ինչպես փիլիսոփայությունը՝ գիտության. հակառակ դեպքում փիլիսոփայությունը կլինի մի դատարկ վերացականություն: Նրա կարծիքով՝ ամեն մի գիտություն ունի իր մասնագիտական փիլիսոփայությունը (օրինակ, պատմության փիլիսոփայություն, բնության փիլիսոփայություն, իրավունքի փիլիսոփայություն և այլն), իսկ ընդհանուր փիլիսոփայությունը դրանց հիմնական դրույթները միացնում է մի ամբողջական, տրամաբանորեն հիմնավորված համակարգի մեջ և դրանով իսկ կերտում «ներդաշնակորեն կառուցված մի շենք»: Ֆրանգյանը փիլիսոփայական բոլոր ուղղությունները դասակարգում է երկու խմբի՝ մոնիստական և դուալիստական, և նախապատվությունը տալիս է մոնիստական ուղղությանը: Աշխարհը և մարդկային իմացությունն երկպառակտված չէ իր մեջ և իր հիմքում, կառուցված չէ հակամերժ սկզբունքների կամ հիմքերի վրա, այլ կազմում է ներքնապես մի օրգանական ամբողջություն: Մոնիստական ուղղություններն են մատերիալիզմը և իդեալիզմը, որոնք լինելով միակողմանի տեսություններ, չեն կարող մրցակցել գիտության և փիլիսոփայության մեջ աստիճանաբար գերիշխող դարձող համադրական մոնիստական տեսության հետ: Վերջինս հաղթահարում է թե՛ մատերիալիզմի և թե՛ իդեալիզմի թերությունները: Համադրական մոնիզմի հիմքում ընկած է այն դրույթը, որ սուբյեկտը և օբյեկտը, ֆիզիկականը և հոգեկանը համարժեք են իբրև փորձի հավասար և համազոր անդամներ: Առանց սուբյեկտի՝ չկա օբյեկտ և առանց օբյեկտի՝ չկա սուբյեկտ: Դրանց միջև առաջնայնության հարց չի կարող լինել, որովհետև գոյություն ունեն միաժամանակ և յուրաքանչյուրը իմաստ ու արժեք է ստանում փոխադարձ հարաբերությամբ: Իմացաբանության մեջ համադրական մոնիզմը ընդունում է հոգու երեք հիմնական տարրերի՝ մտածողության, կամքի և զգացումի համադրությունը: Գոյություն չունի անխառն իմացական գործընթաց. մարդու իմացական բոլոր կարողությունները գործում են միասնական և միաժամանակ, թեև տարբեր պահերին դրանցից մեկը կարող է գերակշռություն ունենալ մյուսների նկատմամբ: Ֆրանգյանը չի ընդունում հասարակական կյանքի և պատմության բացատրման իդեալիստական և մատերիալիստական տեսությունները: Վերջիններիս նա հակադրում է պատմական ռեալիզմի տեսությունը, որը պատմական գործընթացը դիտում է իր ամբողջության մեջ, իրատեսորեն է գնահատում պատմական գործընթացին մասնակցող յուրաքանչյուր տարրի և ուժի տեղն ու դերը, շեշտում և ճանաչում է դրանց «իրարպատկանելիությունն և փոխազդեցությունը»: Պատմական ռեալիզմի համար գոյություն չունեն տնտեսական, իրավական, գաղափարական երևույթներ զատ-զատ, ամեն մեկն իր համար, այլ գոյություն ունեն գործընթացներ, որոնց մեջ նուրբ թելերով զուգորդված են այս բոլոր տարրերը: Դա չի նշանակում, թե պատմական ռեալիզմն անտեսում է այն փաստը, որ պատմական մի դարաշրջանում կարող է այս կամ այն տարրը կամ ազդակը համեմատաբար ավելի զորավոր, ավելի գերակշռող լինի, ավելի որոշիչ դեր խաղալ, քան մյուս տարրերը: Ֆրանգյանը կարծում է, որ այդ տարրերի միջև գոյություն ունեն ոչ թե պատճառահետևանքային, այլ գործառութային հարաբերություններ: Օրինակ, հասարակական- տնտեսական կողմի փոփոխությունը նույն հասարակության հոգեկան-գաղափարական կողմի փոփոխության մի գործառույթն է, և ընդհակառակը: Ֆրանգյանը համադրական մոնիզմի սկզբունքներն օգտագործում է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության աշխարհայեցողությունը հիմնավորելու համար: 

Երվանդ Ֆրանգյանի և մյուս «ոչ մարքսիստ» մտածողների (Վ. Խորենի, Բ. Իշխանյան, Դ. Անանուն) փիլիսոփայական, հատկապես հասարակագիտական հայացքները քննադատվեցին հայ մարքսիստ փիլիսոփաների՝ Ստեփան Շահումյանի (1878-1818), Սուրեն Սպանդարյանի (1882-1916), Բոգդան Կնունյանցի (1878-1911) և ուրիշների կողմից: Հայ մարքսիստ փիլիսոփաները համոզված էին, որ մարքսիզմը «միակ ճշմարիտ» տեսությունն է, որի միջոցով հնարավոր է գիտականորեն բացատրել բնության, հասարակության և մտածողության զարգացման ընդհանուր օրինաչափությունները: Ազգային խնդիրների վերջնական լուծումը նրանք կապում էին կոմունիստական գաղափարախոսության, սոցիալիստական հեղափախության հաղթանակի և պրոլետարական պետության կառուցման հետ: Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումից (1920) հետո մարքսիզմը դարձավ խորհրդային պետության պաշտոնական գաղափարախոսություն: Փիլիսոփայական մյուս ուղղությունները համարվեցին «բուրժուական», և դրանց հետևորդներին ժամանակի ընթացքում կամ ֆիզիկապես վերացրին կամ արտաքսեցին խորհրդային պետությունից: 20-30-ական թվականներին հայերեն թարգմանվեցին մարքսիզմի դասականների՝ Կ.Մարքսի, Ֆ.Էնգելսի և Վ.Ի.Լենինի հիմնական աշխատությունները, հրատարակվեցին մի շարք աշխատություններ, որոնց գլխավոր խնդիրը մարքսիստական գաղափարների մասսայականացումն ու քարոզչությունն էր: Ստալինիզմի ժամանակաշրջանում մարքսիստական փիլիսոփայությունը դարձավ կոմունիստական գաղափարախոսության աղախինը և ձեռք բերեց դոգմատիկական, սխոլաստիկական ու ջատագովական բնույթ: 

Բոլորովին այլ ճանապարհով էր զարգանում սփյուռքահայ փիլիսոփայական միտքը, որի ներկայացուցիցներից էին նաև Հայաստանր քաղաքական պատճառներով լքած մտածողները: 20-րդ դարի 30-ական թվականներին, սփյուռքահայության ազգային ինքնության ահպանման նպատակով ձևավորվում է ազգապաշտական-հայրենասիրական երանգ ունեցող մի փիլիսոփայական հոսանք /Գ .Նժդեհ, Հ. Ասատրյան/, որր յուրօրինակ ձևով վերաիմաստավորելով Ֆ. Նիցշեի կամապաշտական, հատկապես Գերմարդու մասին ուսմունքը, պաշտպանում էր ազգային արժեքներր վերածնելու և դրանցով առաջնորդվելու գաղափարր: Նշանավոր զորավար և մտածող Գ֊արեգին Նժդեհի /1886-1955/ փիլիսոփայությունը մարդասիրական, բարոյագիտական ու ազգասիրական ուղղվածություն ուներ։ Նրա փիլիսոփայական խորհրդածությունների առարկա են անհատի և ազգի, պետության և քաղաքացու, Հայրենիքի և հայ ժողովրդի ճակատագրի, մարդու կյանքի իմաստի և երջանկության հարաբերակցության հարցերր: Նա մերժում է եսապաշտական ու աշխարհաքաղաքացիական դիրքորոշումները, որովհետև թե' մեկր և թե' մյուսը ի վերջո տանում են դեպի ազգային արժեքների և ավանդույթների ժխտմանր կամ թերագնահատմանը: Նժդեհի կարծիքով մարդասիրությունր և ազգասիրությունր իրար ոչ թե հակասում կամ բացառում են, այլ, րնդհակառակր, փոխպայմանավորում են: ճշմարիտ ազգասերը չի կարող մարդասեր չլինել: Նժդեհը համոզված է, որ յուրաքանչյուր ազգի պարտականությունը մարդկության հանդեպ նախ և առաջ դրսևորվում է սեփական ազգի կենսունակության պահպանման և սեփական մշակույթի զարգացման ձևով: Աններելի տգիտություն է մտածել, թե ազգային արժեքների ուրացումով կարող ենք սիրել համամարդկային արժեքներ: Նրա համոզմամբ հայրենասիրությունր մարդկային առաքինությունների թագն ու պսակն է. «Մարդկային բարոյական հատկությունները իր մեջ միացնող այղ գեղեցկագույն առաքինությունն է ազգերի գոյության անհրաժեշտ պայմանը և անսպառ աղբյուրը նրանց ուժի և մեծության»:

Մարդու մասին նժդեհյան ուսմունքը լավատեսական բնույթ ունի: Մարդն ավելին է, քան իրականում ներկայանում է: «Բնական մարդր» պետք է հաղթահարվի՝ ծնունդ տալով «հոգևոր մարդուն», այսինքն՝ այն մարդուն, որն ինքն է ստեղծում իրեն, տեր կանգնում իր կեցությանր և ճակատագրին: Մարդը մի էակ է, որը գոյություն ունի այնքանով, որքանով ինքն իրեն ստեղծում է: Նժդեհր չի րնդունում լուսավորական ու պոզիտիվիստական փիլիսոփայությունից եկող այն միտքը, թե միայն արտաքին /բնական, հասարակական, քաղաքական/ պայմաններն են մարդուն դարձնում մարդ, թե հանգամանքներն են որոշում ազգերի ճակատագիրը: Կրավորական, ինքնությունից զուրկ մարդիկ և ազգերն են ենթարկվում հանգամանքներին, իսկ, ընդհակառակը, ոգեկիր, ինքնավստահ, մշտապես վերանորոգվելու րնդունակներն են կարողանում իրենց ենթարկել հանգամանքները: Պատմության հոլովույթում չի պարտվում այն ժողովուրդը, որր չի ուզում պարտվել: Անդրադառնալով հասարակական առաջադիմության, օրենքների և մարդու, քաղաքական վարչակարգի և ազգային ավանդույթների հարաբերակցության հարցերին և քննադատելով դրանց լուծման մարքսիստական /բոլշևիկյան/ տեսակետր, Նժդեհը կարծում է, որ մի ժողովուրդ զարգանում է բնականորեն և կանոնավոր կերպով, երբ աստիճանաբար անցնում է իր հասունության բոլոր փուլերը: Ընդսմին, ժողովրդի կյանքում կատար վող փոփոխությունը պետք է հետևանք լինի գիտակցության մեջ կատարված փոփոխությանը: Քաղաքական ազատությունը ծնունդ է բարոյական ազատության: Ուստի, օրենքները փոխելուց առաջ անհրաժեշտ է փոխել մարդկանց: Բացի դրանից, ամեն մի փոփոխություն պետք է հենվի տվյալ ժողովրդի ազգային ավանդույթների ու ազգային արժեհամակարգի վրա:

20-րդ դարի սփյուռքահայ նշանավոր մտածողներից էր Շահան Պերպերյանը /1891-1956/, որի փիլիսոփայական և գեղագիտական հայացքների ձևավորման վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել ֆրանսիացի փիլիսոփա Անրի Բերգսոնի փիլիսոփայությունր: Մասնավորապես, նա պաշտպանում է երկու ժամանակի՝ ներքին, երաժշտական և արտաքին, ժամացույցային, վերաբերյալ ուսմունքը և դրա հիման վրա կառուցում իր մարդաբանական, բարոյագիտական ու պատմափիլիսոփայական տեսությունր:

20-րդ դարում տարածված փիլիսոփայական ուղղությունների՝ պոզիտիվիզմի, էկզիստենցիափզմի, պրագմատիզմի և այլն գաղափարների ազդեցությունը կրել են բազմաթիվ սփյուռքահայ մտածողներ և գրողներ:

60-ական թվականներին, «խրուշչովյան ձնհալից» հետո Խորհրդային Միությունում համեմատաբար բարվոք պայմաններ ստեղծվեցին փիլիսոփայական մտքի զարգացման համար: Թեև էականորեն չփոխվեց փիլիսոփայության կարգավիճակր և չդադարեցին «այլախոհների» նկատմամբ հալածանքներր, այնուհանդերձ, որակապես փոխվեց փիլիսոփայական մտածելակերպր: Դուրս չգալով մարքսիստական փիլիսոփայության շրջանակներից, բայց օգտվելով արևմտյան փիլիսոփայության նվաճումներից, խորհրդահայ փիլիսոփաներն ստեղծեցին ուշադրության արժանի տեսություններ: Նշանակալից էր հայ փիլիսոփաների / Լ.Աբրահամյան, է. Աթայան, Ս. Արևշատյան, Գ. Բրուտյան, Հ. Գաբրիելյան, Հ. Գևորգյան, է. Մարգարյան, Ա. Մանասյան, Հ. Միրզոյան, Կ. Սվասյան, Հ. Շաքարյան, Վ. Չալոյան և ուրիշներ/ ավանդը իմացաբանական, տրամաբանական, նշանագիտական, մշակութաբանական, փիլիսոփայապատմական, գեղագիտական և մեթոդաբանական հարցերի մշակման ասպարեզում: Հայ փիլիսոփաներր ակտիվորեն մասնակցում էին ոչ միայն միութենական, այլև միջազգային գիտաժողովների, այդ թվում Փիլիսոփայության համաշխարհային Կոնգրեսի աշխատանքներին: 50-60-ական թվականներից սկսվում է նաև ազգային փիլիսոփայության պատմության ուսումնասիրությունը, հրատա րակվում և աշխարհաբար ու ռուսերեն թարգմանվում են բազմաթիվ բնագրեր, լույս են տեսնում մենագրություններ, հոդվածներ, որոնցում բացահայտվում են հայ փիլիսոփայական մտքի զարգացման օրինաչափություններն ու առանձնահատկությունները, կազմակերպվում միջազգային և համամիութենական գիտաժողովներ /դրանցից հիշատակելի է 1980թ. ՅՈՒՆԵՍԿՈ-֊ի հովանավորությամբ Դավիթ Անհաղթի ծննղյան 1500-ամյակին նվիրված միջազգային ներկայացուցչական գիտաժողովր/:

Խորհրդային Միության փլուզումից և Հայաստանի անկախության վերահաստատումից հետո նոր հեռանկարներ բացվեցին հայ մշակույթի և փիլիսոփայական մտքի զարգացման համար:

Աբգար Թոխաթեցի

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Աբգար Թոխաթեցի

Աբգար Թոխաթեցի, (Աբգար Եվդոկացի, Աբգար Դպիր, Աբգար Սաֆար Թոխատցի (մոտ 1520 – մոտ 1572)), հայ տպագրիչ, հոգևորական, հասարակական-քաղաքական գործիչ, ծածկագրերի մասնագետ։

Գործունեությունը[խմբագրել]

Ծնվել է Թոխաթում (Եվդոկիա), հայրը՝ Ամիրբեկ, մայրը՝ Եվա։ Ժամանակակիցներին ներկայացել է իբրև Արծրունյաց թագավորական տան շառավիղ։ 1562-ին մասնակցել է Սեբաստիայի գաղտնի խորհրդաժողովին։ Հայոց կաթողիկոս Միքայել Ա ՍեբաստացինԹոխաթեցու գլխավորությամբ պատգամավորություն է ուղարկել Հռոմ՝ Հայաստանի ազատագրության, ինչպես նաև դավանաբանական հարցերով։ Հռոմի պապի հանձնարարությամբ Թոխաթեցին Աղեքսանդր քահանայի հետ կազմել է հայերի Դավանագիրը (Հավատո հանգանակ), որը 1565-ի փետրվարին ներկայացրել է հատուկ հանձնաժողովին։ Այստեղ Թոխաթեցին քաղաքական նկատառումներով դավանական նվիրվածություն է հայտնել պապին և շեշտել, թե Հայ և Կաթոլիկ եկեղեցիների միջև տարբերությունները չնչին են։ 1565-ին Վենետիկում հիմնադրել է տպարան և տպագրել «Խառնայ փնթուր տումարի» օրացույցը (մեկ էջանոց) և առաջին հայերեն «Սաղմոսարանը»[1] (վերջինս մինչև 1880-ական թվականներին սխալմամբ համարվել է հայերեն առաջին տպագիր գիրքը, իսկ Թոխաթեցին՝ առաջին հայ տպագրիչը, այնինչ ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Աբգար Թոխաթեցին տպագրությունն սկսել է ձեռքի տակ ունենալով հայ առաջին տպագրիչ Հակոբ Մեղապարտի գրքերը)։ 1567-ին Թոխաթեցինտպարանը տեղափոխել է Կոստանդնուպոլիս և Ս․ Նիկողայոս եկեղեցում իր որդի Սուլթանշահի գործակցությամբ հիմնադրել Կ․ Պոլսի հայկական առաջին տպարանը, տպագրել վեց գիրք՝ որոնցից առաջինը վերաբերում է քերականության, «Փոքր քերականութիւն» (1567), իսկ ամենօրյա ժամերգությունների և եկեղեցածիսակատարության վերաբերող, «Ժամագիրք» և «Պատարագամատոյց» (1568), յուրաքանչյուր տարվա տոնակարգը ցույց տվող «Տօնացոյց» (1568), «Տաղարան» (1568), «Պարզատումար» (1568), ծիսական կարգերի, օրհնությունների և աղոթքների վերաբերող «Մաշտոց» (1569)։

և այսպէս Կոստանդնուպոլսում տպագրված 6 գրքերն են՝

         1567 - «Փոքր քերականութիւն»

         1568 - «Տօնացոյց», «Տաղարան», «Պարզատումար», «Ժամագիրք» և «Պատարագամատոյց» (միասին)

         1569 - «Մաշտոց»։

Պահպանվել է հայերի դավանանքի և ազգային սովորությունների մասին Պիոս IV պապի առաջարկով Աբգարի հեղինակած մի գրությունը (լատիներենթարգմանությամբ)։

Գրականություն[խմբագրել]

         Միքայէլ Չամչեանց, Պատմութիւն Հայոց, հատոր Գ, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1786։

         Զարբհանալյան Գ., Պատմութիւն հայկական տպագրութեան, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1895։

         Լեո, «Հայկական տպագրություն» հատոր Ա, Թիֆլիս, 1904։

         Վ. Զարդարյան, «Հիշատակարան» հատոր Ե, Կահիրե, 1939։

         Գարեգին Լևոնյան, «Հայ գիրքը և տպագրության արվեստը», Երևան, 1958։

         Հ. Անասյան, Հայկական մատենագիտություն Ե.-ԺԸ դդ., հտ. Ա, Երևան, 1959, էջ 18-25։

         Ռաֆայել Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, հատոր 1, Երևան, 1977։

         Ռաֆայել Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, հատոր 1, Հայ տպագիր գիրքը 16-17-րդ դարերում, Երեւան, 2012։

         Վարդան Դեվրիկյան, Հայ գիրքը աշխարհի խաչմերուկներում, մասն Ա, Վենետիկից Հռոմ (16-րդ դար), Երեւան, 2012։

Արշիլ Գորկի

Կենսագրություն[խմբագրել]

Նախնական կրթություն ստացել է Խորգոմի և Վանի հայկական դպրոցներում։ 1914 թ. մոր՝ Շուշանիկ Տեր-Մարտիրոսյանի և երեք քույրերի հետ գաղթում են Էջմիածին, ապա տեղափոխվում Երևան։ Ոստանիկը սովորում է Երևանի թեմական դպրոցում, որտեղ ուսանում է նկարչություն և փայտի փորագրություն։ 1916 թ. մեծ քույրերը մեկնում են ԱՄՆ, 1919 թ. մահանում է մայրը։ Ոստանիկը և քույրը տեղափոխվում են Թիֆլիս, հետո Բաթում, իսկ 1920 թ. մեկնում են ԱՄՆ։ 1922 թ.Բոստոնի նկարչական դպրոց։ 1924 թ. տեղափոխվում է Նյու Յորք, սկզբում սովորում է Ազգային Ակադեմիայում, ապա Արվեստի Կենտրոնական դպրոցում, որտեղ էլ 1926-ից 5 տարի դասավանդում է գծանկար և գեղանկար։ 1924 թ. Ոստանիկ Մանուկ Ադոյանը անվանափոխվում է Արշիլ Գորկու։ 1933 միանում է նկարիչներին օգնության կառավարական ծրագրին (PWAP) և պատվերով ստեղծում Նյու Յորքի օդանավակայանի որմնանկար պանոն։ 1935 թ. ամուսնանում է Մարնի Ջորջի հետ, սակայն մեկ տարուց ամուսնալուծվում է։ 1939 թ.մասնակցում է Նյու Յորքի համաշխարհային ցուցահանդեսի դեկորատիվ աշխատանքներին։ 1941 թ. ամուսնանում է Ագնես Մակգրոդերի հետ։ 1945 թ. տեղափոխվում է Ռոքբուրի Կոնեկտիկուտ։ Պատրաստվում է Ջուլիան Լևի պատկերասրահում բացվելիք ցուցահանդեսին. սակայն 1946 թ. այրվում են արվեստանոցը, 36 նկար և գրադարանը։ Նույն թվականին տանում է քաղցկեղի վիրահատություն։ 1948 թ. ավտովթարից վնասվում է ողնաշարը, որի պատճառով աջ ձեռքը դառնում է անաշխատունակ։ Չդիմանալով վերջի տարիների դժվարություններին 1948 Գորկին ինքնասպան է լինում։

Ստեղծագործությունները[խմբագրել]

         Նկարիչն ու իր մայրը 1926-1932 թթ. Վիտնեյ ամերիկյան արվեստի թանգարան Նյու Յորք

         Պարտեզներ Սոչիում 1940 թ.

         Ջրվեժ 1943 թ.

         Ծաղիկներ, ջրաղացի ջրերը 1944 թ. Մետրոպոլիտեն թանգարան Նյու Յորք

         Ինչպես մորս ասեղնագործ գոգնոցը բացվում է իմ կյանքում 1944 թ.

         Հանգիստ գիշեր 1945 թ.

         Արորը և երգը (Խորգոմի սարերին նվիրված նկարաշար)1944-1947 թթ.

         Հոգևարք 1947 թ. Ժամանակակից արվեստների թանգարան Նյու Յորք

Անհատական ցուցահանդեսներ[խմբագրել]

         1934 թ. Մելոն պատկերասրահ Ֆիլադելֆիա

         1939 թ. Բոյեր պատկերասրահ Նյու Յորք

         1945 թ. Լևի պատկերասրահ

         1941 թ. Սան Ֆրանցիսկոյի արվեստների թանգարան

Մեջբերումներ Արշիլ Գորկուց[խմբագրել]

         «Հայաստանը ջերմություն և կենսականություն, ուժ, մի յուրահատուկ երջանկություն ու թախիծ ունի: Տխուր, սակայն չհաղթված»։

         «Կյանքս նման է անհանգիստ ծովի, որն ալեկոծվում է տխրությունից ու վշտից… Ես երեք գաղափարների «արտադրանք» եմ՝ մաքրություն, տանջանք և հասունություն։ Տանջանքները հիվանդագին են, բայց անհրաժեշտ։ Ես միշտ զգում եմ մենակությունս, նույնիսկ ընկերներիս և հարազատներիս շրջապատում…

         «Վերջերս գիտակցությունս լցվել էր հայկական ծիրանների բույրով: Արվեստանոցումս, անշուշտ, ծիրաններ չկային, բայց բույրը այնքան հստակ էր, որ, կարծես, ծառն էի բարձրացել դրանք պապիկիս համար հավքելու…»։

Մեջբերումներ Արշիլ Գորկու մասին[խմբագրել]

«Նա նման է հսկա սառցալեռան, որը 9/10 մասով ընկղմված է օվկիանոսում և երևում է ընդամենը 1/10 մասով: Բայց այն, ինչ երևում է, հզոր է և հրաշալի իր փայլի մեջ»։

Ուիլյամ դե Կունինգ

Ամերիկացի նկարիչ

«Խոսքեր չկան արտահայտելու այն, ինչ իր արվեստում արտացոլել է Արշիլ Գորկին: Նրա փակած դռները բախում են նույնիսկ մահվանից հետո: Բախում են, քանի որ չկա մեկը, ով կկարողանա բանալ դրանք: Դռները կարող է բացել միայն մեկ այլ Գորկի, որը նրա պես անտարբեր կլինի ամենի հանդեպ, բացառությամբ գլխավոր զոհաբերության՝ գեղանկարչության...»։

Ալեն Ջուֆրի

Երկեր[խմբագրել]

Նամակներ, Ե., 2005 (հայերեն, անգլերեն)։

Գրականություն[խմբագրել]

         Պերեճիքլյան Ա., Հայկականութիւնը Արշիլ Կորքիի ստեղծագործութեան մէջ, «Հայկազյան հայագիտական հանդես», հ.4, Բեյրութ, 1973։

         Պետրոսյան Ա., Արշիլ Գորկի (Ոստանիկ Ադոյան) (1904-1948), Ե., 2004։

         Schwab a cher E., Archile Gorky, N.Y., 1957;

         Rosenberg H., Archile Gorky, N.Y., 1962;

         Mooradian K., Arshile Gorky-Adoian, Chicago, 1978;

         Wald man D., Arshile Corky (1904-1948) A. Retrospektive, N. Y„ 1981.

Ստեղծագործություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Ստեղծագործություն, գործունեություն է, որը ծնում է որակապես նորը, նախկինում երբեք չեղածը։ Ստեղծագործությունը հնարավոր է գործունեության գիտական, տեխնիկական, գեղարվեստական, քաղաքական և այլ ոլորտներում, երբ ստեղծվում է, հայտնաբերվում է, հորինվում է որևէ նոր բան։ Ստեղծագործությունը անկրկնելի է (ըստ իրականացման բնույթի և արդյունքի), ինքնօրինակ և եզակի (հասարակական-պատմական և անհատական առումով)։ Բարձրակարգ կենդանիներն էլ ունեն ստեղծագործության ինչ որ կենսաբանական ձևեր ու նախադրյալներ, սակայն ստեղծագործությունը բնորոշ է միայն մարդուն։

Անկախ այն հանգամանքից, որ ստեղծագործական հոգեբանության ոլորտում իրականացվել են բազմաթիվ ուսումնասիրություններ, այնուամենայնիվ գոյություն չունի դրա մեկ ամբողջական կոնցեպցիա [1]:

Տարբեր հեղինակներ տալիս են ստեղծագործական գործընթացի բազմատեսակ սահմանումներ՝ ընդգծելով դրա տարբեր կողմերը: Ըստ Ա. Մատեյկոյի ստեղծագործելու էությունը կայանում է առկա փորձի վերափոխման՝ դրա հիման վրա նոր համադրությունների կառուցման մեջ:

Վ. Մ. Բեխտերևը ստեղծագործականությունը սահմանում է որպես որևէ նոր բանի արարում այնպիսի իրավիճակում, երբ խնդիր-գրգռիչը առաջացնում է դոմինանտ, որի շուրջ կենտրոնանում է խնդրի լուծման համար անհրաժեշտ նախկին փորձը: Դ. Բ. Բոգոյավլենսկայան առաջարկել է ստեղծագործության ըմբռնումը՝ որպես ելք պահանջվածի սահմաններից: Նա համարում է, որ ստեղծագործական գործընթացը հանդիսանում է խթանում չպահանջող իրավիճակային ակտիվություն, որն արտահայտվում է տրված խնդրի սահամններից դուրս գալու ձգտման մեջ: Սակայն Մաքսիմովան համարում է, որ ներկայումս ստեղծագործության հասկացությունը համընկել է «ոչ հարմարողական ակտիվության» հասկացության հետ:

Պատմություն[խմբագրել]

Ստեղծագործության հոգեբանության ուսումնասիրությունների դինամիկան XX դարի երկրորդ կեսին փոփոխական է եղել: ԱՄՆ-ում հետպատերազմյան շրջանում տվյալ ոլորտի ուսումնասիրություններին խթանեց Ամերիկյան հոգեբանական միավորման նախագահ Դ. Գիլֆորդը, ով 1950 թվականի իր ճառում կոչ է արեց հոգեբաններին ուշադրությունը սևեռել ստեղծագործության հիմնախնդրի վրա [2]: Դրան հաջորդած քսան տարիների ընթացքում Ամերիկայում մշակվեցին ստեղծագործականության ախտորոշման մեթոդներ, անցկացվեցին ստեղծագործական գործընթացի, ստեղծագործ անձի ուսումնասիրություններ, սկսեցին գործել գիտական կենտրոններ: Սակայն 1970-ական թվականներից ստեղծագործության ուսումնասիրությունները կանգ առան, իսկ 1990-ականներին կրկին վերսկսվեցին՝ ելնելով թե գիտության զարգացման տրամաբանությունից, թե ժամանակակից հասարակության պահանջներից [3]:

Մակարդակներ[խմբագրել]

Որոշ հեղինակներ առանձնացնում են ստեղծագործական գործունեության մակարդակներ: Գիզելինը տարանջատում է բարձրագույն և ցածրագույն ստեղծագործություն: Առաջինը կայանում է առկա գիտելիքների կիրառման ոլորտի լայնացման մեջ: Բարձր մակարդակի ստեղծագործությունը կապված է որակապես նոր կոնցեպցիայի ստեղծման հետ, որը շատ թե քիչ հեղաշրջում է կատարում գիտության մեջ[1]:

Ա. Գ. Գալինը գրում է, որ ցածր մակարդակի ստեղծագործությունը կապված է ռացիոնալ համակարգված գիտելիքների, դրանց համակցման հետ և չի ենթադրում ինտուիտիվ տարրի առկայություն: Բարձրագույն տիպի ստեղծագործությունը ըստ հեղինակի ներառում է նաև ինտուիցիան[1]:

Ինտուիցիան Է. Ա. Միրոշխինան սահմանում է որպես տրամաբանորեն չհիմնավորված կամ տրամաբանական եզրահանգման համար անբավարար տվյալների հիման վրա խնդրի լուծման գործընթաց [1]: Ինտուիցիայի դրսևորման յուրահատուկ ոլորտը անորոշ պայմաններով խնդիրներն են, սակայն դա չի բացառում ինտուիտիվ տարրի առկայությունը հստակ սահմանված պայմաններով խնդրի լուծման մեջ:

Ըստ Ե. Պ. Իլյինի ստեղծագործական գործունեության բարձրագույն մակարդակը ոչ բոլորին է հասանելի, ինչը խոսում է անհատների մոտ ստեղծագործական ներուժի՝ ստեղծագործելու կարողության, տարբեր մակարդակների մասին [1]:

Տեսակներ[խմբագրել]

Մ. Բոդենը առանձնացնում է ստեղծագործական գործունեության (կերատիվության) երեք տիպ.

1.   համադրական կրեատիվություն՝ նոր մտքի բացահայտում արդեն հայտնի մտքերի անսովոր համարդման (ասոցիացիայի) միջոցով,

2.   հետազոտական կրեատիվություն՝ խնդրիների ձևակերպում, դեռևս չուսումնասիրված հիմնահարցերի առաջքաշում,

3.   ձևափոխող կրեատիվություն՝ այնպիսի գաղափարների առաջդրում, որոնք նախկինում անհավանական էին թվում, պարադիգմայի վերափոխում

Անձի ստեղծագործական ներուժը կարող է դիտարկվել նեղ և լայն իմաստով: Նեղ իմաստով՝ դա ստեղծագործական ունակություններն են, առաջին հերթին՝ երևակայությունն ու կրեատիվ մտածողությունը: Լայն իմաստով՝ ստեղծագործական պոտենցիալը ներառում է նաև անձնային առանձնահատկությունները, որոնք նպաստում են ստեղծագործական ունակությունների իրացմանը՝ դրդապատճառները, որոշ հուզական և կամային որակներ, կոմպետենտության մակարդակը [1]:

Բ. Մ. Տեպլովի համաձայն ունակություններ են անվանվում այնպիսի անհատական առանձնահատկությունները, որոնք հանդիսանում են որևէ գործունեության կամ գործունեության մի քանի ձևերի արդյունավետ իրականացման պայմաններ [1]:

Ա. Լ. Գոտսիները ընդունակությունների հասկացությունը վերաբերում է կայուն ֆունկցիոնալ հոգեֆիզիոլոգիական համակարգի հետ, որը ձևավորվում է արտաքին ազդեցությունների և մարդու ներքին բնածին հատկությունների տևական փոխազդեցության արդյունքում [4]:

Որոշ հեղինակների համաձայն կրեատիվությունը հոգեբանական ինքնուրույն բնութագիր է և ինտելեկտի մակարդակը միանշանակ կապված չէ ստեղծագործական ընդունակությունների բարձր մակարդակի հետ: Ըստ Տ. Ա. Ռոմանովայի ներկայացրած տվյալների կրեատիվ երեխաները առանձին ցուցանիշներով կարող են գերազանցել, իսկ այլ ոլորտներում՝ հետ մնալ ինտելեկտուալ օժտված երեխաներից:

Օժտվածություն[խմբագրել]

Ընդհանուր օժտվածությունից՝ մտավոր ընդունակություններից, բարձր ինտելեկտից, բացի հոգեբանության մեջ առանձնացնում են օժտվածության հատուկ տեսակներ՝ երաժշտական, նկարչականա, տեխնիկական և այլն: Հատուկ օժտվածությունը նույնացվում է ստեղծագործականության կամ կրեատիվության հետ:

Ա. Մ. Մատուշկինայի «ստեղծագործական օժտվածության» հայեցակարգի համաձայն ստեղծագործական ներուժը դիտարկվում է որպես երեխայի մոտ բնածին ստեղծագործական ընդունակությունների ամբողջություն, որը հասունացմանը զուգընթաց ծավալվում է գործունեության տարբեր ոլորտներում: Երեխաների օժտվածությունը բնութագրվում է կայուն ճանաչողական դրդապատճառներով, արտահայտված իմացական ակտիվությամբ, մտածողության և խոսքի վաղ զարգացում, խաղի և գործունեության այլ ձևերի մեջ ստեղծագործելու ձգտումով: Մ. Լուիսը և Լ. Միքելսոնն շեշտում են այն հանգամանքը, որ վաղ տարիքի երեխաների օժտվածությունը բնութագրվում է ոչ այնքան նրանց ինտելեկտուալ զարգացմամբ, որքան սենսոր զգայունակությամբ և հուզական արտահայտչականությամբ [4]:

Կրեատիվություն[խմբագրել]

Ե. Թորենսն ու Դ. Դաուֆը համարում են, որ բարձր ստեղծագործական ներուժ ունեցող երեխաները տարբերվում են սոցիալական ճնշման հանդեպ բարձր դիմադրողականությամբ, ինտուիցիայով, ինչպես նաև իրենց տարիքի համար միջինից բարձր ինտելեկտով:

Ըստ Թորենսի կրետաիվությունը ոչ թե հատուկ, այլ ընդհանուր կարողություն է, որը հիմնվում է ընդհանուր ինտելեկտի, անձնային որակների և արդյունավետ մտածողության կարողության վրա [5]: Կրեատիվությունը Թորենսը բնորոշում էր որպես գիտելիքներում թերությունների, բացթողումների, աններդաշնակության սուր ընկալում: Գիլֆորդը առանձնացնում էր կրեատիվության չորս չափանիշ՝ սահունություն, ճկունություն, յուրօրինակություն և մշակվածություն: Թորենսի մեկնաբանությամբ սահունությունը հնարավորինս շատ գաղափարներ ստեղծելու կարողությունն է, ճկունությունը՝ խնդիրները լուծելուց տարատեսակ ռազմավարություններ կիրառելու, յուրօրինակությունը՝ ոչ սովորկան, անսպասելի գաղափարներ առաջ քաշելու, մշակվածությունը՝ առաջացած մտքերը մանրամասնորեն մշակելու կարողությունը:

Գիլֆորդի ցուցակին Թորենսը ավելացնում է ևս երեք բնութագիր՝ համապատասխանություն (իրավիճակին, խնդրին), դիմադրություն միացմանը և վերացականություն: Միացման դիմադրությունը, ըստ հեղինակի, արտացոլում է երկար ժամանակ գաղափարների նորության և բազմազանության հանդեպ բաց լինելու կարողությունն է: Վերացականությունը արտացոլում է գլխավորը առանձնացնելու, խնդրի էությունը տեսնելու կարողությունը [1]: Կրեատիվության թվարկված դրսևորումների ուսումնասիրության համար Թորենսը ստեղծեց իր մեթոդիկան:

Թորենսի կրեատիվության շեմի տեսության համաձայն իտնելեկտի և կրեատիվության մակարդակների միջև առկա է ոչ էական կորելյացիա՝ 120-ից բարձր ինտելեկտի գործակից ունեցող անհատների մոտ ստեղծագործական կարողությունը վերածվում է անկախ մեծության, այսինքն՝ ցածր ինտելեկտով կրեատիվ մարդիկ գոյություն չունեն, սակայն կան բարձր ինտելեկտով ցածր կրեատիվությամբ անհատներ

Ախտանիշներ   Մտածողություն և ինտելեկտ

Տարբեր զգացողությունների, ընկալումների, պատկերացումների, ինչպես նաև՝ սրանցից բխող հիշողությունում «պահեստավորած» պատկերների հիման վրա սկիզբ է առնում մտածողության ֆունկցիան։ Մտածողությունն արտաքին աշխարհի զգացողական ընկալումները վերափոխում է գիտելիքների մի համակարգի՝ ընկալումների հատկությունների և փոխհարաբերությունների վերաբերյալ։

Մտածողությունը կարելի է սահմանել որպես հոգեկան ֆունկցիա, որն իրականացնում է արտաքին աշխարհի երևույթների (առարկաների) էական և թաքնված կապերի միջնորդավորված և ընդհանրացված ճանաչումը, ինչպես նաև՝ նրանց ներքին փոխկապակցվածությունը։ Մտածողությունը անհնար է դրսևորել առանց խոսքի և ունի իր տրամաբանական ձևերը, որոնք կներկայացնենք հետագայում։ Մտածողության միջոցով մարդը դուրս է գալիս զգացողական ճանաչողության սահմաններից և ձեռք բերում իր գործունեությունը ծրագրելու և կանխատեսելու ունակություն։

Մտածել, նշանակում է բացահայտել այն օրինաչափություններն ու հատկանիշները, որոնք ակնհայտ չեն, այլ «թաքնված են» երևույթների կամ առարկաների խորքային հարաբերություններում։

Մտածել՝ նշանակում է ոչ թե արտացոլել կամ արձագանքել արտաքինի ազդեցությանը, այլ հիմնվելով նախկին փորձի, զգացողական ճանաչողության արդի փորձի վրա «ստեղծել» նոր տրամաբանական ձևեր՝ հասկացողություններ, դատողություններ և եզրահանգումներ (ինդուկտիվ և դեդուկտիվ բնույթի)։ Այս պրոցեսը, որը կոչվում է ասոցիատիվ, կատարվում է մի շարք փուլերով՝ համադրում, համեմատում, անալիզ, սինթեզ, ընդհանրացում, կոնկրետացում, վերացարկում, որոնց արդյունքում էլ ձևավորվում են վերը նշված տրամաբանական կամ մտածողական ձևերը (հասկացողություն, դատողություն, եզրահանգում)։

Ասոցիատիվ պրոցեսը ներկայացնում է իրենից մի գործընթաց, որի հիմքում ընկած են ասոցիացիաներ, այսինքն՝ տարբեր մտքերի կամ զգացմունքների միջև ստեղծված կապերը, որոնք ակտիվանում են այդ կապերի յուրաքանչյուր տարրի դրդման արդյունքում։ Ուղեղի ասոցիատիվ գործունեության հիմքը պայմանական ռեֆլեքսն է։

Այդ գործընթացում կատարվում է երկու կամ ավելի առարկաների կամ երևույթների ամենապարզ համադրումը և համեմատումը։ Այն է՝ համանման առարկաների (երևույթների) համեմատում և նրանց միջև հայտնաբերված նմանության կամ տարբերության հաստատում։ Այնուհետև կատարվում է անալիզ՝ ամբողջը մասնատվում է առանձին մասերի կամ հատկանիշների առարկայի (երևույթի) ներքին, թաքնված կառուցվածքը ճանաչելու նպատակով։ Մտածողության գործընթացի հաջորդ փուլում կատարվում է սինթեզ, որի իմաստն ու նպատակը մասնատված ամբողջության վերականգնումն է։ Այս ընթացքում երևույթի մասին ձեռք է բերվում նոր գիտելիք, որը նախկինում թաքնված էր։ Սինթեզի միջոցով ձեռք բերված ընդհանուր հասկացողությունները տարածվում են ավելի լայն սահմանների երևույթների և առարկաների վրա, որոնց համար այդ հատկանիշները բնութագրական են։ Այլ կերպ ասած, ընդհանրացման փուլի խնդիրն է ավելի փոքր ընդհանրություններից դեպի ավելի լայն ընդհանրացում, օրինակ՝ զառանցանք — մտածողության խանգարում — հոգեկան ֆունկցիայի ախտահարում — հոգեկան հիվանդություն։ Կոնկրետացումը նախորդ գործողության հակառակ ընթացքն է՝ ավելի լայն ընդհանրացումից դեպի ավելի փոքրը, սահմանափակը։ Վերջապես, մտածողության վերջին փուլի՝ վերացարկման, էությունն այն է, որ մարդը, առանձնացնելով էականն ու գլխավորը, շեղվում է առանձին կոնկրետ պատկերավոր հատկություններից։ Վերը նշված ասոցիատիվ պրոցեսները կազմում են մտածողության հիմքը, հասկացողությունների ձևավորման ուղին։

Ընդունված է առանձնացնել մտածողության հետևյալ ձևերը՝

1.     ակնառու-գործնական,

2.     ակնառու-պատկերավոր,

3.     տրամաբանական կամ վերացական,

4.     էվրիստիկ (ստեղծագործական),

5.     ինտուիտիվ։

Մարդու ստեղծագործական գործունեության ոլորտում կարևոր է երևակայությունը՝ վերջնական արդյունքի կերպարային պատկերացման հնարավորությունն ու պրոբլեմային իրավիճակի լուծման ծրագրավորումը։ Մտածողությունն իրականացվում է ֆորմալ տրամաբանության օրենքներով՝ նմանակում, երրորդն ավելորդ է, բավարար հիմքեր։

         Մարդու պրակտիկ գործունեության մեջ անմիջականորեն ներգրավված երևույթների և առարկաների կապերի և հարաբերությունների արտացոլում (ճանաչում)։ Այն օգտագործվում է պրակտիկ գործունեության ընթացքում առաջացող խնդիրների լուծման ընթացքում։

         Հիշողությունում պահպանված զանազան երևույթների և առարկաների պատկերների հարաբերությունների և կապերի ճանաչում (արտացոլում)։

         Հասկացողություններն օգտագործելու միջոցով ճանաչել առարկաների և երևույթների միջև եղած կապերն ու առնչությունները։ Մտածողության այս ձևի միջոցով բացահայտվում են այնպիսի երևույթներ, օրինաչափություններ, պատճառահետևանքային կապեր, որոնք չեն ենթարկվում զգացողական, ակնառու-գործնական և պատկերային ճանաչողությանը։ Մտածողության հենց այս ձևն է, որ թույլ է տալիս մարդուն ճանաչել բնության և հասարակության ամենախորքային և թաքնված կապերն ու հարաբերությունները։ Այդ իսկ պատճառով մտածողության այս ձևն անվանում են նաև տեսական։

Հասկացությունները մտածողության ձևերի հիերարխիկ շարքում առաջինն են։ Դրանք արտացոլում են երևույթների կամ առարկաների ամենակարևոր և էական հատկությունները։ Տարբերում ենք հասկացության երկու ձև՝ վերացական և կոնկրետ։

Վերացական հասկացությունն արտահայտում է առարկայի, երևույթի, գործողության վիճակը, որակներն ու հատկությունները։ Սրանք առաջանում են իրականությունից վերացարկվելու պայմաններում՝ էական հատկություններն առանձնացնելու նպատակով։ Այս շարքի հասկացություններից են «հիվանդությունը», «երջանկությունը», «արատը» և այլն։

Կոնկրետ հասկացությունների շարքին են դասվում բուն առարկաների կամ երևույթների հասկացությունները, օրինակ, «հիվանդ», «գրիչ» և այլն։

Դատողությունները մտածողության ձևերից հաջորդն են հիերարխիկ շարքում։ Առաջինները, եթե արտացոլում են առարկաների կամ երևույթների էական հատկանիշներն ու նրանց ընդհանրությունը, ապա դատողություններն արտացոլում են այդ հատկությունների կապերն ու հարաբերությունները։ Այլ կերպ ասած, դատողությունները մտածողության այն ձևն են, որոնք ձևավորվում են հասկացությունների հիման վրա՝ վերջիններիս ժխտմամբ կամ հաստատմամբ։ Մեկից ավելի դատողություններից ձևավորվող նոր դատողությունը կոչվում է եզրահանգում։

Մարդկային միտքը՝ լինելով իրականության ընդհանրացված ճանաչման ձև, իրականանում և արտահայտվում է խոսքի միջոցով։ Մտածողությունն անհնար է առանց լեզվի և խոսքի։

Մտածողությունը դիտվում է որպես ինտելեկտի հիմնական բաղադրիչ։ Ինտելեկտի վերաբերյալ առկա են զանազան մոտեցումներ, որոնք կարելի է միավորել հետևյալ կերպ՝

         Ինտելեկտը մտածողության ֆունկցիաների համատեղությունն է իր նախադրյալներով և «հոգեկան գույքով»։ Ինտելեկտի նախադրյալ են համարվում ուշադրությունը, հիշողությունը, գիտակցությունը, խոսքը և այլն։ Իսկ որպես «գույք»՝ անհատի գիտելիքներն ու հմտությունները։

         Ինտելեկտն անհատի մտավոր ունակությունների հարաբերական կայուն կառուցվածքն է, այն է՝ ռացիոնալ ճանաչողության, մտածողության, կողմնորոշման, քննադատության նոր իրավիճակում հարմարվածողության ունակություն։

         Ինտելեկտը հասկանալու, վերարտադրելու, ձեռք բերած գիտելիքները մոբիլիզացնելու և նոր իրավիճակներում կառուցողականորեն վերամշակելու հնարավորությունն է։

         Ինտելեկտը մարդու խելքի աստիճանն է և մտածողության մեխանիզմների կիրառման ունակությունը։

         Ինտելեկտը բարդ համալիր հասկացություն է, որը միավորում է դատողություններ և եզրահանգումներ կատարելու անհատի ունակությունը, գլխավորն առանձնացնելու, նոր իրավիճակում հարմարվելու, գիտելիքներ կուտակելու և գործնականում դրանք կիրառելու, ստեղծագործելու հնարավորությունները։

Հիշողություն

Հիշողություն, իմացական գործընթաց է, որը կոչված է կուտակելու, պահպանելու և վերարտադրելու ձեռք բերված փորձը։ Հիշողության գործընթացներն են մտապահումը, պահպանումը, վերարտադրումը և մոռացումը։

Պատկերավոր[խմբագրել]

Պատկերավոր հիշողությունը զգայական ինֆորմացիայի պահպանումն է, հիշողություն՝ պատկերացումների, կյանքի և բնության պատկերների, ինչպես նաև ձայների, հոտերի և համերի։ Այն լինում է տեսողական, լսողական, շոշափելիքի, համային, հոտառության։ Տեսողական և լսողական հիշողությունները սովորաբար լավ զարգացած են և առաջնային դեր են խաղում բոլոր նորմալ մարդկանց կյանքում։ Շոշափելիքի, համի և հոտառության հիշողությունները որոշ վերապահումներով կարելի է անվանել մասնագիտական տեակներ։ Դրանք ինտենսիվ զարգացած են լինում գործունեության յուրահատուկ պայմաններից ելնելով։

Էյդետիկ հիշողությունը պատկերավոր հիշողության տարատեսակ է։ Էյդետիկ պատկերները կամ հիշողության տեսանելի պատկերները զգայության օրգանների արտաքին գրգռման արդյունք են։ Այս պատկերները նման են պատկերացումների այն բանով, որ առաջանում են առարկայի բացակայության պարագայում, սակայն բնութագրվում են այնպիսի մանրամասնությամբ, որը բնորոշ չէ հասարակ պատկերացմանը։

Շարժողական[խմբագրել]

Շարժողական հիշողությունը տարբեր շարժումների և դրանց համակարգերի մտապահումը, պահպանումն ու վերարտադրումն է։ Հիշողության այս տեսակի նշանակությունը կայանում է այն բանում, որ այն տարբեր գործնական և աշխատանքային հմտությունների հիմք է, որոնք հավասարազոր են քայլի, գրելու և այլ հմտությունների։ Սովորաբար շարժողական հիշողության չափանիշ է հանդիսանում մարդու ֆիզիկական ճկունությունը, աշխատանքում արագ կողմնորոշվելու կարողությունը։

Հուզական[խմբագրել]

Հուզական հիշողությունը կողմնորոշված է զգացմունքների վրա։ Մարդու կողմից ապրված և հիշողության մեջ պահպանված զգացմունքները հանդես են գալիս կամ որպես գործունեության խթան, կամ որպես գործունեությունից հետ պահող ուժ, քանի որ դրանք անցյալում առաջ են բերել բացասական ապրումներ։ Այլ մարդկանց կարեկցելու կարողությունը կապված է հուզական հիշողության հետ։

Ըստ գործունեության նպատակի՝

        կամային,

        ակամա։

Ըստ տևողության

         կարճատև,

         երկարատև

         օպերատիվ

Տես նաև[խմբագրել]

         Ամնեզիա - հիշողության կորուստ

Գրականություն[խմբագրել]

1.    Իմացական գործընթացների պրակտիկում (Հիշողություն, մտածողություն և խոսք, երևակայություն)։ Ուսումնամեթոդական ձեռնարկ / Կազմ․ և գլխ․ խմբ․ Դ․Ռ․ Հայրապետյան ֊ Եր․։ ԵՊՀ հրատ․, 2009,-190էջ։

Երևակայություն

Երևակայություն- հիշողության մեջ կուտակված մտապատկերներից նոր մտապատկերներ և նրանց նոր զուգորդություններ ստեղծելու և այդ եղանակով անձի համար նշանակալից խնդիրների լուծումներ որոնելու ներհոգեկան պրոցես: Երևակայությունը մարդու  ստեղծագործական աշխատանքի անհրաժեշտ մեխանիզմներից է և հատկապես ակտիվորեն է գործում այն դեպքում, երբ մարդը հայտնվում է անորոշության վիճակում, պրոբլեմային իրադրության մեջ:

Երևակայություն ակտիվ- երևակայության այն տեսակը, որի շնորհիվ ստացված արդյունքները /մտապատկերները, մտահաղացումներն ու պլանները/ մարդն աշխատում է ակտիվ իրագործել կյանքում: Ե.ակտիվ, հսկայական դեր է խաղում գիտական և գեղարվեստական ստեղծագործության, ինչպես նաև այլ մարդկանց սոցիալական դերերն ըմբռնելու և նրանց հետ ապրումակցում ունենալու գործում:

Երևակայություն պասիվ- երևակայության տեսակ, որի արդյունքները մարդու կողմից չեն իրագործվում կյանքում, չեն մարմնավորում որոշակի նյութական և հոգևոր արժեքների ձևով: Ե. պասիվ հաճախ ընդունում է անուրջների ձև: Երևակայությունը պասիվ ունի դրական նշանակություն, որը նպաստում է անձի մեջ իր ապագա գործողությունները պլանավորելու, ինչպես նաև ստեղծագործելու ընդունակությունների զարգացմանը:

Ե.պասիվ կատարում է նաև անձի հոգեբանական պաշտպանության ֆունկցիա:

Երևակայություն ստեղծագործական- երևակայության այն պրոցեսը, որի ընթացքում ստեղծվում են նոր արդյունքներ: Ե. ստեղծագործական անհրաժեշտ է գործունեության շատ տեսակներում և հիմնական հոգեբանական մեխանիզմներից մեկն է, որը հանգեցնում է նյութական ու հոգևոր նոր արժեքների ստեղծմանը:

Երևակայություն վերարտադրող- որևէ երևույթի կամ իրադարձությունների շարքի մտապատկերումը, որը կատարվում է միայն խորքային նկարագրության կամ օժանդակ միջոցների /օրինակ` գծագրի/ հիման վրա:

Երևակայությունը նկատում է,  բանականությունը` համեմատում, ճաշակը ընտրում է, տաղանդն` իրագործում:

Լևիս

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

հավերժացնել այն: Վերջին հանգամանքը դիտվում էր որպես կիբեռնետիկայի մեծագույն հանցանք, քանզի ժխտում էր կապիտալիզմի արատները վերացնելու մարքս-լենինյան դեղատոմսը, այն է՝ կապիտալիզմի ոչնչացումն ու կոմունիզմի կառուցումը: Եվ այդ պատճառով կիբեռնետիկան ԽՍՀՄ-ում արգելվեց, որի հետեւանքով այն մոտ 20 տարով ետ մնաց արեւմտյան երկրներից եւ որի դառը պտուղները մենք այսօր էլ ճաշակում ենք:

Խորհրդային փիլիսոփաները ամեն կերպ ընդգծում եւ չափազանցնում էին մարդու բանականության որակական տարբերությունը մեքենայի արհեստական «բանականությունից»: Հատկապես նշում էին, որ մարդու բանականությունը ծագել է կենսաբանական հիմքի վրա, իր էությամբ սոցիալական է, սերտորեն կապված է գիտակցության եւ ինքնագիտակցության հետ, հոգեւոր բնույթի զգայական, զգացմունքային եւ կամային երեւույթների մի ամբողջ աշխարհ է: Իսկ կիբեռնետիկական մեքենան իր հիմքով մեխանիկական է, իր էությամբ տեխնիկական սարք, հետեւապես կարող է սոսկ արտաքուստ նմանակել մարդու բանականության առանձին գործառույթներ, անկարող լինելով կրկնօրինակել նրա հոգեւոր ներքնաշխարհը: 

Ներկայումս ավելի հիմնավոր է թվում եւ ավելի է տարածված երրորդ փոխզիջումային տեսակետը, ըստ որի կիբեռնետիկան կարող է մոդելավորել մարդու բանականությունը եւ գիտակցության ցանկացած գործառույթ, եւ այդ ուղղությամբ որեւէ սկզբունքային խոչընդոտ չի կարող լինել: Ժամանակի ընթացքում ինֆորմացիոն մեքենաները կմոդելավորեն դրանց նորանոր գործառույթներ, կլինեն դրանց ավելի ու ավելի կատարյալ նմանակները, իսկ որոշ տեսակետներից, օրինակ՝ գործողության արագությամբ, ծավալով եւ այլն, անգամ կգերազանցեն դրանց: Իսկ կատարելագործված մեքենաներն իրենց հերթին կդառնան նոր հզոր միջոց մարդկային հոգեւոր աշխարհի ավելի խոր ու բազմակողմանի ուսումնասիրության համար: Եվ այդ ուսումնասիրությունները, բացառված չէ, մարդկությանը կմատուցեն այնպիսի անակնկալներ, որոնք լուրջ, անգամ արմատական փոփոխություններ կմտցնեն ժամանակակից փիլիսոփայական աշխարհայացքում, ստիպելով վերանայել փիլիսոփայության բազմաթիվ հարցերի այժմյան լուծումները: Մարդկությունը հիմա գտնվում է այդ երկար ճանապարհի միայն սկզբում:

ԳԼՈՒԽ 4

ԻՄԱՑՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ

Իմացության տեսությունը կամ իմացաբանությունը բխում է փիլիսոփայության հիմնական հարցի երկրորդ կողմից՝ աշխարհի ճանաչելիության հարցից:

Իմացության տեսությունն ուսումնասիրում է ճանաչողության ընդհանուր նախադրյալները, բնույթը եւ հնարավորությունները, պարզում է գիտելիքի հարաբերությունը իրականության հետ, գիտելիքի ճշմարտության եւ հավաստիության պայմանները:

« 1. ԶԳԱՅԱԿԱՆ, ԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ԻՆՏՈՒԻՏԻՎ

ԻՄԱՑՈՒԹՅՈՒՆ

Մարդիկ շատ հնուց նկատել են, որ շրջապատի իրերն ու երեւույթները իրենք ճանաչում են առաջին հերթին իրենց 5 զգայարանների միջոցով, այնուհետեւ բանականության կամ մտածողության եւ, վերջապես, անմիջական կռահման կամ ինտուիցիայի միջոցով: Ընդհանրացնելով մարդկային իմացության բազմադարյան փորձը, փիլիսոփաներն առանձնացրել եւ ուսումնասիրել են մարդկային ճանաչողական 3 հիմնական կարողություն՝ զգայական, բանական եւ ինտուիտիվ: 

ա) Զգայական իմացությունը տեղի է ունենում մարդու զգայարանների միջոցով: Այն տալիս է իրերի ու երեւույթների մասին անմիջական, ակնառու, եզակի եւ մակերեսային գիտելիքներ: Զգայական գիտելիքներն անմիջական են, որովհետեւ ծագում են իրերի ու երեւույթների հետ զգայարանների ուղղակի շփման ընթացքում: Ակնառու են, քանզի այդ իրերն ու երեւույթները տրվում են իրենց կոնկրետ ձեւերով, չափերով, գույներով, ջերմությամբ, հարթությամբ, համով, հոտով եւ այլն: Աշխարհի ամբողջ գեղեցկությունն ու հմայքը,

2. ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ

2. ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ

Փիլիսոփայությունը՝ որպես տեսական գիտություն, աշխարհայացքի հիմնական հարցը՝ մարդու եւ աշխարհի փոխհարաբերության հարցը դնում է տեսականորեն, ընդհանրացված ձեւով որպես հոգեւորի ու նյութականի կամ գիտակցության ու մատերիայի փոխհարաբերության հարց, որն ընդգրկում է ինչպես հոգեւորի ու բնականի, այնպես էլ մարդու հոգու եւ մարմնի փոխհարաբերության հարցը:

Փիլիսոփայության հիմնական հարցը՝ հոգեւորի եւ նյութականի փոխհարաբերության հարցն ունի 2 կողմ: Առաջին կողմը աշխարհի էության կամ հիմքի հարցն է: Փիլիսոփաները միշտ էլ ձգտել են պարզել, թե որն է աշխարհի էությունը, հիմքը՝ հոգեւորը, թե նյութականը, այսինքն՝ դրանցից որն է առաջնային եւ որը երկրորդային, ածանցյալ: Երկրորդ կողմը աշխարհի ճանաչելիության հարցն է, աշխարհի երեւույթների եւ մարդկային գիտելիքների հարաբերության հարցը:

Փիլիսոփայության հիմնական հարցի առաջին կողմն ունի լուծման 3 եղանակ՝ մոնիստական, մոնիստական, դուալիստական եւ պլյուրալիստական:

Մոնիզմը («մոնոս» հունարեն մեկ, միակ բառից է առաջացել) պնդում է, որ աշխարհն ունի մեկ միասնական հիմք՝ նյութական կամ հոգեւոր: Ըստ այդմ, մոնիզմը բաժանվում է մատերալիզմի եւ իդեալիզմի: Մատերիալիզմը («մատերիալիս» հունարեն նյութ է նշանակում) աշխարհի հիմք է ընդունում նյութականը, մատերիան, իսկ հոգեւորը, գիտակցությունը համարում է դրա արգասիքը: Ըստ մատերիալիստների, մատերիան անստեղծելի ու անոչնչանալի է, հավերժական, անվերջ տարածության ու ժամանակի մեջ: Բոլոր երեւույթներն ու իրերը, ներառյալ նաեւ մարդն իր հոգեւոր կյանքով, գիտակցությամբ մատերիայի գոյության կամ դրսեւորման տարբեր ձեւեր են: Հետեւապես, չկան ու չեն կարող լինել որեւէ գերբնական հոգեւոր ուժեր, էակներ (աստվածներ, հրեշտակներ, մարդկային անմահ հոգիներ, սատանաներ եւ այլն), գերբնական աշխարհներ, ինչպես, օրինակ, դրախտ, դժոխք եւ այլն: Մի խոսքով, մարդը բնական էակ է, եւ բնությունը, որի մեջ նա ապրում է, միակ աշխարհն է: Հետեւապես, մարդը պետք է իր կյանքի հիմք ընդունի բնությունը, նյութականը, մարմնականը եւ դրանով առաջնորդվի:

Դրան հակառակ իդեալիզմը («իդեա» հունարեն նշանակում է գաղափար) պնդում է, որ աշխարհի հիմքը հենց հենց այդ գերբնական հոգեւոր ուժերն ու էակներն են, մատերիական աշխարհը, բնությունը նրանց կողմից է ստեղծված: Որպես առաջնային, գերբնական հոգեւորն է անստեղծելի, հավերժական, անվերջ, անմահ եւ ամենակարող: Բնությունը լիովին նրա տիրապետության տակ է, մարդը եւս՝ նրա կողմից տրված իր նույնպես գերբնական ու անմահ հոգով: Այստեղից հետեւում է կյանքի մի այլ՝ մատերիալիզմին հակառակ ծրագիր, համաձայն որի մարդկային կյանքի հիմքն ու գլխավոր կողմնորոշիչը ոչ թե նյութականն է, այլ հոգեւորը:

Դուալիզմը (լատիներեն «դուո»-երկու բառից) գտնում է, որ աշխարհն ունի 2 իրարից անկախ հիմք՝ նյութական եւ հոգեւոր: Դրանցից ոչ մեկը մյուսից չի առաջացել: Դուալիստ է, օրինակ, XVII դ. ֆրանսիացի մաթեմատիկոս ու փիլիսոփա Ռ. Դեկարտը, ըստ որի աշխարհը բաղկացած է նյութական եւ հոգեւոր սուբստանցներից (լատիներեն «սուբստանց» նշանակում է հիմք): Բնությունը իր բուսական ու կենդանական աշխարհով նյութական է, իսկ մարդը՝ ոչ, որովհետեւ նա մարմնի եւ հոգու միասնություն է: Ներկայումս փիլիսոփայական դուալիզմը տարածված չէ:

Պլյուրալիզմ (լատիներեն «պլյուրում»-բազմաթիվ բառից) համոզված է, որ աշխարհի հիմքերը ոչ թե մեկը կամ երկուսն են, այլ բազմաթիվ են, չափազանց շատ են:

Երեւույթների ամեն մի դաս՝ քարերը, մետաղները, բույսերը, կենդանիները եւ այլն, ունի իր սեփական, ինքնուրույն հիմքը: Այդ տեսակետին է հարում, օրինակ, ամերիկյան պրագմատիզմը: Պլյուրալիստական ուսմունքները փիլիսոփայության մեջ եւս տարածված չեն: Փոխարենը պլյուրալիզմը չափազանց լայն տարածում է ստացել հասարակության բոլոր ոլորտներում. քաղաքական կյանքում բազմակուսակցականության ձեւով, տնտեսական կյանքում սեփականության տարբեր ձեւերի տեսքով, գիտության եւ արվեստի մեջ տարբեր կարծիքների եւ ուղղությունների ազատության ձեւով: Դա վերաբերում է նաեւ փիլիսոփայությանը, որ այժմ էլ ամենատարբեր, այդ թվում հակադիր ուսմունքների հավաքածու է:

Մոնիզմը եւ պլյուրալիզմը որպես հակադիր սկզբունքներ ունեն իրենց դրական եւ բացասական կողմերը: Մոնիզմի դրական կողմն այն է, որ միավորում, բազմապատկում է ժողովրդի ուժերը, համախմբելով նրան մեկ ուսմունքի ու նպատակի շուրջը: Իսկ բացասականն այն է, որ ճնշում է մարդկանց ազատությունն ու ակտիվությունը, դարձնում նրանց «վինտիկներ», հասարակությանը դատապարտում լճացման եւ չի պաշտպանում սխալ ուսմունքների կործանիչ հետեւանքներից: Պլյուրալիզմի բացասական կողմը մեկ համախմբող ուսմունքի ու նպատակի մերժման պատճառով ժողովրդի ուժերի մասնատումն է, իսկ դրականը մարդկանց ազատության, նախաձեռնության ու տարբեր տեսակետների մրցակցության խրախուսումն է: Դա խթանում է հասարակության անկաշկանդ զարգացումը եւ սխալի դեպքում ապահովագրում է համընդհանուր կործանումից, ինչը կատարվեց ԽՍՀՄ-ի հետ: Հասարակության զարգացմանը զուգընթաց պլյուրալիզմի սկզբունքի դերը մեծանում է եւ այսօր այն առաջատար միտում է:

Փիլիսոփայության մեջ հետեւողական են մոնիստական ուսմունքները, որոնք բաժանվում են 2 հակադիր ուղղությունների՝ մատերիալիզմի եւ իդեալիզմի: Դուալիզմի եւ պլյուրալիզմի ուղղությունները միջանկյալ են, տատանվում են մատերիալիզմի եւ իդեալիզմի միջեւ: Կան նաեւ որոշ էկլեկտիկական ուսմունքներ: Էկլեկտիկան (լատիներեն էկլեգո-ընտրում եմ բառից) փորձում է հաշտեցնել մատերիալիզմն ու իդեալիզմը, միաձուլելով դրանք: Օրինակ, ավստրիացի Է. Մախը (XIX դ.) ստեղծել է «չեզոք» մոնիզմի ուսմունքը, ըստ որի աշխարհի հիմքը եւ նյութական է, եւ հոգեւոր:

Իր զարգացման ընթացքում մատերիալիզմն անցել է 3 գլխավոր պատմական փուլ: Առաջին փուլը անտիկ շրջանի, հատկապես հին հունական, միամիտ (նաիվ) մատերիալիզմն է, ըստ որի աշխարհն ունի կոնկրետ նյութական սկզբնապատճառ եւ որից էլ առաջացել է ամեն ինչ: Ոմանք այդպիսի սկզբնապատճառ են համարել ջուրը (Թալես), մյուսները՝ օդը (Անաքսիմեն), ուրիշները՝ կրակը (Հերակլիտ), ատոմները (Դեմոկրիտ) եւ այլն: Տվյալ միամիտ մատերիալիզմը օրգանապես կապված է եղել տարերային դիալեկտիկայի հետ (հունարեն դիալեգոմայբանավիճել բառից), որովհետեւ աշխարհը դիտել է շարժման ու փոփոխության մեջ:

Երկրորդ փուլը XVII-XVIII դդ. մեխանիկական, մետաֆիզիկական, հայեցողական մատերիալիզմն է, որի գագաթնակետը XVIII դ. ֆրանսիական մատերիալիզմն է (Դիդրո, Հոլբախ): Մեխանիկայի ազդեցության տակ աշխարհն ու մարդուն այն մեկնաբանել է մեխանիկորեն, ժխտել է երեւույթների համընդհանուր կապը, ուստի եւ բնորոշվել է որպես մետաֆիզիկական (հունարեն մետաֆիզիկա-«ֆիզիկայից հետո» բառից), եղել է հայեցողական, որովհետեւ մարդու ճանաչողությունը համարել է պասիվ հայեցողության պրոցես, կտրված մարդու ակտիվ, պրակտիկ գործունեությունից: Միաժամանակ այդ մատերիալիզմը եղել է կիսատ, անհետեւողական, քանզի մարդկային հասարակությունը մեկնաբանել է իդեալիստորեն, գտնելով, որ այդտեղ առաջնայինը, որոշիչը, մարդկանց գիտակցությունն է, նրանց գաղափարները, նպատակները, ցանկությունները եւ այլն:

Երրորդ պատմական պատմական փուլը XIX դ. երկրորդ կեսին Կ. Մարքսի ու Ֆ. Էնգելսի ստեղծած դիալեկտիկական եւ պատմական մատերիալիզմն է, որը վերստին միավորեց դիալեկտիկան ու մատերիալիզմը, այն տարածեց հասարակության վրա, ցույց տալով, որ որոշիչը մարդկանց կյանքի նյութական պայմանները, նյութական բարիքների արտադրությունն է, տնտեսությունն է, այլ ոչ թե նրանց գաղափարները, նպատակները, մի խոսքով հոգեւոր ուժերը: Դրա հիման վրա առաջացավ պատմական մատերիալիզմը: Սակայն Կ. Մարքսն ու Ֆ. Էնգելսը արմատապես սխալվեցին, փորձելով իրենց ուսմունքից բխեցնել կոմունիզմի անխուսափելի հաղթանակը, այսինքն՝ ապացուցել, որ կոմունիզմը հաստատվելու է ամբողջ աշխարհում:

Իդեալիզմը եւս անցել է զարգացման երկարատեւ գործընթաց: Դրա զարգացման հիմնական փուլերից են անտիկ շրջանի իդեալիզմը (Պյութագորաս, Սոկրատես, Պլատոն, Արիստոտել), միջնադարյան քրիստոնեական կրոնական փիլիսոփայությունը (Օգոստինոս Երանելի, Թոմաս Աքվինացի), որը կոչվել է սխոլաստիկա (հունարեն սքոլա-դպրոց բառից), այսինքն՝ դպրոցական փիլիսոփայություն, այնուհետեւ XVIII դ. անգլիական էմպիրիզմը (Ջ. Բերկլի, Դ. Հյում), XVIII-XIX դդ. գերմանական դասական փիլիսոփայությունը (Ի. Կանտ, Գ. Հեգել) եւ վերջապես XX դ. արեւմտյան փիլիսոփայությունը, հատկապես նեոթոմիզմը (Գ. Մարսել), նեոպոզիտիվիզմը (Բ. Ռասսել, Ռ. Կառնապ) եւ էկզիստենցիալիզմը (Կ. Յասպերս, Ժ.-Պ. Սարտր եւ այլք):

Սակայն իդեալիզմն ունի երկու գլխավոր տարատեսակ. օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իդեալիզմ:

Իդեալիզմի առաջին տարատեսակը օբյեկտիվ է կոչվում, որովհետեւ այն աշխարհի հիմք է համարում մի ինչ-որ գերբնական տիեզերական հոգեւոր ուժ, որը գոյություն ունի բնությունից ու մարդուց անկախ, հավերժորեն եւ արարում է ամբողջ աշխարհը, ներառյալ մարդուն: Այդ արարիչ հոգեւոր ուժը օբյեկտիվ իդեալիստները տարբեր ձեւով են անվանում. իդեաների, այսինքն՝ գաղափարների աշխարհ (Սոկրատես, Պլատոն), համաշխարհային ոգի կամ բացարձակ իդեա (Հեգել): Օբյեկտիվ իդեալիզմը շատ մոտ է կրոնին, քանզի կրոնն աշխարհի հիմք է ընդունում Աստծուն՝ մի գերբնական հոգեւոր արարիչ էակի: Օբյեկտիվ իդեալիզմն ըստ էության կրոնի փիլիսոփայական հիմնավորումն է, եւ պատահական չէ, որ դրանք միշտ միասնաբար են հանդես եկել մատերիալիզմի դեմ:

Սուբյեկտիվ իդեալիզմը աշխարհի հիմք է համարում մարդու (սուբյեկտի) հոգեւոր ուժը, մարդու գիտակցությունը: Սուբյեկտիվ իդեալիզմի ուղղություններից են էմպիրիզմը (լատիներեն էմպիրիա-փորձ բառից), վոլյունտարիզմը (լատիներեն վոլյունտարիս-կամք բառից) եւ ինտուիտիվիզմը (լատիներեն ինտուիցիո-սեւեռուն, ակնապիշ նայել բառից): Ըստ սուբյեկտիվ իդեալիստական էմպիրիզմի (Ջ. Բերկլի, Դ. Հյում, XVIII դ.), մարդու ճանաչողության աղբյուրը զգայական փորձն է, հետեւապես աշխարհը բաղկացած է մարդու (սուբյեկտի) զգայություններից եւ մարդուց անկախ գոյություն ունենալ չի կարող: Օրինակ, խնձորենին գոյություն ունի, որովհետեւ ես տեսնում (զգայում) եմ այն: Այսպիսով, խնձորենին տեսնելը դարձվում է նրա գոյության պատճառ: Վոլյունտարիզմը (Ա. Շոպենհաուեր, Ֆ. Նիցշե) աշխարհի արարիչ է համարում սուբյեկտի կամքը: Վոլյունտարիստները քարոզում են, որ բնությունն ու հասարակությունը չունեն իրենց սեփական օբյեկտիվ օրենքները, պատճառական կապերը, դրանք բոլորը կամքի օրենքներն ու պատճառներն են: Կամքը, մասնավորապես գերմարդու կամքն է ամեն ինչ թելադրողը: Ֆաշիստները համոզված էին, որ ֆյուրերի կամքն է վճռում աշխարհի ճակատագիրը:

Ինտուիտիվիզմը (Ա. Բերգսոն) պնդում է, որ աշխարհի ստեղծարարն է գերբնական, առեղծվածային ինտուիցիայի ուժը, որը մարդկային ինտուիցիայի հետ մեկտեղ ամենակարող արարիչ սուբյեկտ է: 

Էմպիրիզմի հայրենիքը Անգլիան է, վոլյունտարիզմինը՝ Գերմանիան, իսկ ինտուիտիվիզմինը՝ ինտուիտիվիզմինը՝ Ֆրանսիան:

Սրանով ավարտում ենք փիլիսոփայության հիմնական հարցի առաջին կողմի՝ աշխարհի հիմքի, էության հարցի շարադրանքը: Այժմ անցնենք այդ հարցի երկրորդ կողմին՝ աշխարհի ճանաչելիության հարցին:

Փիլիսոփաների մեծ մասը, բոլոր մատերիալիստները եւ իդեալիստների մի զգալի մասը տվյալ հարցը դրականորեն են լուծում: Մատերիալիստների կարծիքով, նյութական աշխարհի բոլոր երեւույթները լիովին ճանաչելի են: Անճանաչելի երեւույթներ չկան: Մեր գիտելիքները երեւույթների զգայական եւ մտային պատկերներն են մեր գլխում: Ըստ վերը նշված իդեալիստների, աշխարհը եւս ճանաչելի է, բայց նրա իսկական ճանաչելիությունը նրա հոգեւոր հիմքի ճանաչելիությունն է:

Փիլիսոփաների փոքր մասը լիովին կամ մասնակիորեն աշխարհը համարում է անճանաչելի: Այս ուղղությունը փիլիսոփայության մեջ կոչվում է ագնոստիցիզմ (հունարեն ա գնոսիս-չեմ ճանաչում բառից), իսկ ներկայացուցիչները՝ ագնոստիկներ: Ագնոստիկներից չափազանց հայտնի է Ի. Կանտը, XVIII դ. գերմանացի մտածողը: Նա պնդում էր, որ մենք ճանաչում ենք իրերի միայն արտաքին կողմը, դրանց երեւույթները, այսինքն՝ թե ինչպես են դրանք մեր աչքին երեւում, իսկ դրանց էությունը, թե դրանք իրականում ինչ են, չենք կարող ճանաչել: Իրերը մեզ համար անճանաչելի ինքնին իրեր են, դրանք երբեք չեն դառնա իրեր մեզ համար:

Ագնոստիցիզմին շատ մոտ է սկեպտիցիզմը (հունարեն սկեպսիս-կասկած բառից), ըստ որի մարդը պետք է կասկածի իր ճանաչողության մեջ, որովհետեւ նա չի կարող իմանալ, թե արդյոք ինքը իրականում մի բան հաստատ ճանաչում է, թե ոչ: Սկեպտիկները (Պիռոն, Դ. Հյում, Բ. Ռասսել) ամենուրեք կասկած ու անվստահություն են տարածում: Օրինակ, հույն փիլիսոփա Պիռոնը (մ. թ. ա. III դ.) ասում էր, որ ուղեւորը նավաբեկությունից ու խեղդվելուց չպետք է վախենա, որովհետեւ նա չի կարող իմանալ, դա իր համար լավ է, թե վատ: Միգուցե ապագայում նրան ավելի վատ բաներ են սպասում: Ըստ անգլիացի մտածող Ռասսելի (XX դ.) մեր գիտելիքներն այնքան անորոշ են, որ մենք չգիտենք, թե ինչ գիտենք եւ ինչ չգիտենք:

ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ

ԱՍՏՎԱԾՆԵՐ ԵՎ ՀԵՐՈՍՆԵՐ

ԱՍՏՎԱԾՆԵՐ

ԱՐԱՄԱԶԴ

Հին հայերի գերագույն աստվածն էր Արամազդը, երկնքի և երկրի արարիչը, բոլոր աստվածների հայրը։ Նա կոչվում էր «Մեծ և արի Արամազդ», որի գլխավոր սրբավայրը գտնվում էր Հին Հայաստանի պաշտամունքային կենտրոններից մեկում՝ Անի Կամախում։ Այնտեղ էին գտնվում հայոց Արշակունի թագավորների տոհմական դամբարաններն ու գանձերը։

ԱՆԱՀԻՏ

Արամազդի դուստրն էր կամ կինը Անահիտը՝ հայոց ամենասիրելի և պաշտելի դիցուհին։ Նա մայր աստվածուհի էր, պատկերվում էր երեխան գրկին՝ հայ մայրերին կամ կանանց հատուկ գլխի հարդարանքով, մինչև ուսերը իջնող գլխաշորով։ Նա կոչվում էր «Մեծ տիկին Անահիտ», բոլոր տեսակ խոհեմությունների ու պարկեշտությունների մայր, մարդկանց բարերար, հայ ժողովրդին պահող ու փառաբանող։ Հավատում էին, թե նրա շնորհիվ միշտ եղել է, կա ու գոյություն կունենա Հայոց աշխարհը։ Հայ թագավորները որևէ գործ ձեռնարկելիս Մեծ տիկին Անահիտից էին հովանավորություն և առողջություն հայցում։ Իբրև մայր աստվածություն Անահիտը մայրության, բերքի և պտղաբերության սրբազան մարմնացումն էր։ Նա Արամազդի և Վահագնի հետ միասին հայկական դիցարանում կազմում էր աստվածային սուրբ երրորդություն։

Հին Հայաստանում լայնորեն սիրված ու տարածված էր Անահիտի պաշտամունքը. Եկեղյաց գավառում, Տարոնում, Վասպուրականում, Արմավիրում, Արտաշատում կառուցված էին Անահիտի տաճարները։ Ամենանշանավորը Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանի (հետագայում՝ Երզնկա) Անահիտի տաճարն էր, որին նվիրաբերում էին սպասավորներ ու սպասուհիներ։ Մեծահարուստ և նշանավոր ընտանիքները իրենց հասուն դստրերին նվիրում էին այդ տաճարին, որտեղ որոշ ժամանակ ծառայելուց հետո միայն նրանք իրավունք ունեին ամուսնանալու։ Անահիտի սրբավայրերին նվիրում էին նաև պիսակավոր (ճակատին սպիտակ նշան ունեցող) երինջներ, որոնք նախիրներով արածում էին նրա տաճարների շուրջը։

Երիզա ավանի տաճարում էր դրված Անահիտի ոսկեձույլ արձանը, որի համար էլ Անահիտին կոչում էին Ոսկեծղի (ոսկեբազուկ), Ոսկեհատ, Ոսկեծին–Ոսկեմայր։ Նրա արձանին ծառերի թավ ու թարմ ճյուղերից հյուսված պսակներ էին դնում։ Այդ ոսկեձույլ արձանն այնքան մեծ էր, որ երբ հռոմեացի զորավար Մարկոս Անտոնիոսը մեր թվականությունից առաջ 34 թ. իր պարթևական արշավանքի ժամանակ մտնում է Երիզա ավանը, նրա զինվորները ջարդում են Անահիտի ոսկեձույլ արձանը, կտոր-կտոր անելով, բաժանում իրար մեջ և տանում Հռոմ։ Այդ ավարին մասնակցած հռոմեացի մի զինվոր ճոխ ճաշկերույթ է կազմակերպում Օգոստոս կայսեր պատվին։ Երբ կայսրը հարցնում է Անահիտի արձանի մասին, զինվորը պատասխանում է, թե ինքն է եղել առաջինը արձանի վրա հարձակվողներից, և այդ ճաշկերույթի ծախսը հոգացել է Անահիտի արձանի սրունքի մի կտոր ոսկով։

[էջ 38]

ՎԱՀԱԳՆ

Հայոց դիցարանի երրորղ աստվածն էր Վիշապաքաղ Վահագնը, մի վառվռուն ու խարտյաշ պատանի՝ հրեղեն մազերով, բոցավառ մորուքով և արեգակնափայլ աչքերով։ Նա ծնվում է տիեզերքի բուռն երկունքի ժամանակ, երբ նրա երեք բաղկացուցիչ մասերը՝ երկինքը, երկիրն ու ծովը բռնվում են երկունքի ցավերով։ Եվ երկունքից շառագունած ծիրանի ծովի մեջ վառվող եղեգնի ծուխ ու բոց արձակող փողից վազելով ելնում է պատանի Վահագնը։

Երկնում էր երկինքը, երկնում էր երկիրը, 

Երկնում էր և ծիրանի ծովը. 

Երկունքն էր բռնել ծովում նաև կարմիր եղեգնիկին.

Եղեգան փողից ծուխ էր ելնում, 

Եղեգան փողից բոց էր ելնում, 

Եվ բոցից դուրս էր վազում մի խարտյաշ պատանեկիկ.

Նա հուր մազեր ուներ,

Ուներ բոցեղեն մորուք,

Եվ աչքերն էին արեգակներ1։

Նա ծնվելուն պես կովի է բռնվում սև ու ամեհի վիշապների դեմ, սպանում նրանց, ազատում տիեզերքը կործանման սպառնալիքից։

Վահագնը հայերի ամպրոպի ու կայծակի աստվածն էր, որից թագավորներն ու զորավարները քաջություն էին աղերսում։

Վահագնի գլխավոր պաշտամունքատեղին և սրբավայրը գտնվում էր Տարոնի Աշտիշատում՝ Հին Հայաստանի հոգևոր կենտրոնում։

Վահագնին հետագայում ժողովուրդը մարդեղենացրել է և դարձրել իր սիրած ու մեծարած Տիգրան Մեծ թագավորի երրորդ զավակը։

----------------------------

1 Ստորև տրվում է Վահագնի ծննդյան երգի հին հայերեն բնագիրը. «ԵրկնԷր երկին, երկնէր երկիր,

Երկնէր և ծովն ծիրանի.

Երկն ի ծովուն ունէր և զկարմրիկն եղեգնիկ.

Ընդ եղեգան փող ծուխ ելանէր, 

Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր, 

Եւ ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ.

Նա հուր հեր ունէր, 

Բոց ունէր մօրուս, 

Եւ աչքունքն էին արեգակունք»։

[էջ 39]

ԱՍՏՂԻԿ

Վահագնի տարփածուն էր Աստղիկ դիցուհին՝ հայոց սիրո և ջրի աստվածուհին, որի պաշտամունքը կապված էր Արուսյակ (Վեներա) մոլորակի հետ։ Աշտիշատում գտնվող նրա տաճարը կոչվում էր «Վահագնի սենյակ», ուր Աստղիկը հանդիպում էր իր սիրած Վահագնին։ Աստղիկի և Վահագնի ամուսնությունը համարվում էր սրբազան. այդ ամուսնության հետևանքով անձրև էր տեղում երկրի վրա, ծաղկեցնում երկիրը, բերք ու բարիք տալիս մարդկանց։

Աստղիկին պատկերում էին մերկ, չքնաղ գեղեցկուհու տեսքով, հաճախ՝ լողանալիս։ Նա ամեն գիշեր լողանում էր Եփրատ գետում։ Նրա սիրով տարված երիտասարդ տղաները Տարոնի Դաղոնաց սարի վրա գիշերները խարույկներ էին վառում, որպեսզի դրանց լույսի տակ կարողանան տեսնել Եփրատում լողացող դիցուհուն, հիանան նրա չքնաղ գեղեցկությամբ։ Բայց Աստղիկը ամեն գիշեր Տարոնի դաշտը մշուշով էր պատում, որպեսզի իրեն ոչ մի օտար աչք չկարողանա տեսնել։

Ուշ շրջանի մեկ այլ առասպելով՝ Աստղիկը Նոյի (Քսիսութրիոս) դուստրն է։ Ջրհեղեղից և Նոյի Հայաստան նավարկելուց հետո, աշխարհի տիրակալներն են դառնում Նոյի երեք զավակները՝ Զրվանը, Տիտանը և Հաբեթոսթեն1։ Երբ նրանք ամբողջ աշխարհը բաժանում են իրար միջև, Զրվանը բռնանում է մյուս եղրայրների վրա և կամենում է նրանց երկրներում իր որդիներին թագավորեցնել։ Տիտանն ու Հաբեթոսթեն ըմրոստանում են ավագ եղրոր՝ Զրվանի դեմ և պատերազմի մեջ մտնում նրա հետ։ Տիտանը հափշտակում է Զրվանի երկրների մի մասը։ Այս խռովություններին միջամտում է նրանց քույր Աստղիկը, խնդրելով եղբայրներին դադարեցնել կռիվները։ Տիտանն ու Հաբեթոսթեն համաձայնում են, որ առայժմ իրենց վրա թագավորի ավագ եղբայր Զրվանը, միայն մեկ պայմանով, որ նրանից ծնվելիք բոլոր արու զավակներին սպանեն, որպեսզի հետագայում Զրվանի թագավորությունն իրենց վրա սերնդից սերունդ հավերժական չլինի։ Համաձայնում են, դաշինք կնքում։ Տիտանն ու Հաբեթոսթեն իրենց հզոր մարդկանցից վերահսկիչներ են նշանակում Զրվանի բոլոր կանանց ծննդաբերության վրա։

---------------------------------

1 Մ. Խորենացին հաղորդելով այս զրույցը, գտնում է, որ Զրվանը, Տիտանը և Հաբեթոսթեն Աստվածաշնչում հիշատակված Նոյի երեք որդիներ Սեմի, Քամի և Հաբեթի անունների փոխակերպված ձևերն են։ Զրվանը պարսից զրադաշտական կրոնում ժամանակի աստվածն էր, որից ծնվում են բարի Օրմիզդն ու չար Ահրիմանը։ Տիտանները հունական դիցաբանության մեջ Ուրանոս-Երկնքի և Գեա-Երկրի ամուսնությունից ծնված ահեղ հսկաներ էին, որոնք հետագայում կռվեցին Զևսի և մյուս աստվածների դեմ։

[էջ 40]

Եվ երբ Զրվանի նորածին արու զավակներից երկուսին սպանում են, Աստղիկը խղճահարվում է և Զրվանի կանանց հետ միասին համոզում մի քանի տիտանների՝ Զրվանի մյուս տղաներին կենդանի թողնել և ուղարկել արևմուտք, այն լեռը, որ կոչվում է Օլիմպոս կամ հայերեն՝ Դյուցընկեց (այսինքն՝ աստվածների ընկնելու տեղ)։

Աստղիկը Տարոնի կողմերում շինել է տալիս Աստղնաբերդ (համառոտված՝ Ասղնբերդ) ամրոցը իր Զրվան եղբոր ապահովության համար։ Այն հետագայում կոչվեց նաև Մոկաց բերդ։

Բացի Աշտիշատից, Աստղիկին նվիրված տաճարներ կային Վանա լճի մոտակայքում գտնվող Արտամետ ավանում, Անձևացիք կոչված գավառում, Արտաշատում և այլ տեղերում։ Աստղիկին նվիրում էին վարդեր և աղավնիներ, որոնք սուրբ էին համարվում։ Վարդեր նվիրելու սովորությունից էլ ըստ երևույթին առաջացել է Աստղիկի «Վարդամատն» (վարդե մատներ ունեցող) մականունը։

Աստղիկի տոնը կատարում էին ամառվա կեսերին, համաժողովրդական մեծ հանդիսություններով ու արարողություններով։ Այդ տոնը կոչվում էր վարդավառ, որ մինչև այժմ էլ կատարվում է ժողովրդի մեջ։ Այդ տոնակատարության ժամանակ Աստղիկին վարդեր էին նվիրում, աղավնիներ թռցնում, իրար վրա ջուր էին ցողում, ուրախանում։

ՆԱՆԵ

Հին հայերի հաջորդ դիցուհին Նանեն է՝ Արամազդի դուստրը, հավանաբար ռազմի աստվածուհի, որի պաշտամունքը սերտորեն կապված էր մայր դիցուհու՝ Անահիտի պաշտամունքին։ Եվ պատահական չէր, որ Նանեի հարուստ տաճարը գտնվում էր Եկեղյաց գավառի Թիլ ավանում, Անահիտի տաճարի մոտակայքում։ Ժողովրդի մեջ մինչև այժմ էլ մեծ մորը, այսինքն՝ տատին, նանե են կոչում, մի բան, որ վկայում է Նանե դիցուհու մայր աստվածության հետ ունեցած կապի և ժողովրդական խավերում նրա անվան ու պաշտամունքի լայն տարածվածության մասին։

ՄԻՀՐ

Երկնային լույսի և արեգակի աստվածն էր լուսաճաճանչ Միհրը՝ Արամազդի մյուս որդին, Անահիտի և Նանեի եղբայրը։ Նրա գլխավոր տաճարը գտնվում էր Դերջան գավառի Բագահառիճ գյուղում։ Միհրին էր նվիրված նաև Գառնիի հեթանոսական տաճարը։

Միհրի պաշտամունքը լայն տարածում ուներ հին Հայաստանում։ Հին հայկական օրացույցի յուրաքանչյուր ամսի 8-րդ օրը կոչվում էր նրա անունով՝ Միհր, իսկ յոթերորդ ամիսը, որ համապատասխանում է այժմյան փետրվար ամսին, դարձյալ կոչվում էր նրա անունով՝ Մեհեկան։ Միհրի անունից են ծագում նաև հին հայոց հեթանոսական սրբավայրերի ընդհանուր կոչումը՝ մեհյան։

Միհրի անունն ու արարքների հիշատակը որոշ ձևափոխումներով պահպանվել են «Սասնա ծռեր» հերոսավեպում, հանձին Մեծ և Փոքր Մհերի անունների և վեպերի։

Ըստ «Սասնա ծռերի»՝ Մեծ Մհերը ծովածին Սանասարի որդին է։ Նա տակավին 15 տարեկան պատանի էր, երբ Սասունում սով ու թանկություն է ընկնում։ Պարզվում է, որ Սասնա լեռներում մի ամեհի առյուծ է լույս ընկել, փակել Սասուն տանող բոլոր ճանապարհները, անցնող–դարձողներին հոշոտում է, չի թողնում հաց կամ որևէ ապրանք մտնի Սասուն։

Մհերն իմանալով հացի պակասության և թանկության պատճառը, հաջորդ իսկ օրը գնում է առյուծի դեմ կռվելու։ Առյուծը որ տեսնում է Մհերին, գազազած գալիս է ընդառաջ, պոչը գետին է խփում, փոշու ամպեր բարձրացնում։ Մհերը, երբ ուղեկիցներից իմանում է, որ եկողը առյուծն է, անզեն գնում է նրա դեմ, գոտեմարտի է բռնվում առյուծի հետ, կանչում իր պապենական երդումը՝ «Հացն ու գինին, տեր կենդանին», մի ձեռը գցում է առյուծի վերին ծնոտից, մյուսը՝ ներքինից, քաշում ճղում է առյուծին, անում երկու կես, կեսը դնում ճամփի մի կողմը, մյուս կեսը՝ մյուս կողմը, վերադառնում Սասուն։ Այդ օրվանից նրան կոչում են Առյուծաձև1 Մհեր։

--------------------------

1. Առյուծաձև մակդիրը հասկացվում է երկու իմաստով, առյուծ ձևող, ճղող և առյուծի ձև, առյուծի կերպարանք ունեցող։

«Սասնա ծռերի» այն պատումներում, ուր պատմվում է Մեծ Մհերի առյուծ սպանելու՝ ձեռքերով երկու կես անելու, ճղելու

[էջ 41]

Մեծ Մհերին խորհուրդ են տալիս գնալ Աղջաղլա Յալերի թագավորի աղջկան՝ Արմաղանին ուզելու։ Երբ Մհերը գնում է այդ թագավորի քաղաքը, տեսնում է՝ բոլոր քաղաքացիք սև են հագել և լաց են լինում։ Մհերը հարցնում է սգո պատճաըը։ Պարզվում է, որ քաղաքի մոտ գտնվող սարի քարանձավում, որտեղից քաղաքի ջուրն է գալիս, վիշապ է մտել, փակել աղբյուրի ակը և կտրել ջուրը։ Ամեն անգամ, որպեսզի մի քիչ ջուր տա վիշապը մի աղջիկ է ուզում։ Յոթ օր է, ինչ քաղաքը ծարավ է։ Այդ օրը թագավորի աղջկա հերթն է, նրան պետք է տան վիշապին, դրա համար էլ քաղաքը սուգ է մտել։ Մհերը գնում է այդ քարանձավը և պատվիրում քաղաքացիներին՝ թագավորի աղջկան բերել այնտեղ։ Մհերը գնում, կանգնում է քարանձավի մոտ. այնտեղ են բերում սև հագած թագավորի աղջկան։ Երբ վիշապը տեսնում է աղջկան, դուրս է սողում քարանձավից, որպեսզի աղջկան կուլ տա։ Մհերը քաշում է թուրը, վիշապի յոթ գլուխն էլ թռցնում, գլուխներից թանձր կրակ ու ծուխ է բարձրանում։ Մհերը սպանված վիշապին քարայրից գլորում է ցած, անմիջապես քարայրից պղտոր արնաջուր է հորդում ներքև, ապա աստիճանարար սկսում է զուլալվել։ Մարդիկ ուրախությունից իրենց ջուրն են նետում, խմում, զվարճանում։

Թագավորի դուստրը արնաջուր գալու պահին ձեռքը թաթախում է արյան մեջ, խփում Մհերի մեջքին, վերադառնում պալատ։ Թագավորը աղջկան տեսնելով, շատ է ուրախանում, հարցնում է, թե ինչպե՞ս է ազատվել, ո՞վ է ազատել։ Աղջիկը ոչինչ չի պատասխանում։ Թագավորը կարգադրում է գտնել վիշապ սպանողին, բերել, խոստանալով աղջկան նրան տալ կնության։

Շատերն են գալիս ներկայանում թագավորին, ասելով, որ իրենք են վիշապին սպանել։ Արմաղանը բոլորին հետ է դարձնում, բացահայտում նրանց սուտը։ Գալիս է Մհերը։ Թագավորը հարցնում է.

— Դո՞ւ ես իմ աղջկան ազատել։

— Ես եմ ազատել, — ասում է Մհերը,— իմ սրով վիշապի յոթ գլուխներն եմ թռցրել։

Թագավորը նրան էլ չի հավատում։ Երբ Մհերը շրջվում է գնալու, Արմաղանը նկատում է նրա մեջքին դրոշմված իր ձեռքի արյունահետքը, մոտենում է Մհերին, բռնում թևից, ներկայացնում հորը։

— Հայր թագավոր, այս տղան ինձ ազատեց, ես պետք է նրա հետ ամուսնանամ։

--------------------------

մասին, վիպասացները Առյուծաձև, մակդիրը առաջին իմաստով են հասկացել, իբրև առյուծ ձևող։ Բայց կան պատումներ էլ, ուր առյուծ սպանելու մոտիվը չկա, բայց Մհերը կոչվում է Առյուծ Մհեր։ Նախնականը, ըստ երևույթին, եղել է մակդիրի երկրորդ իմաստը՝ առյուծի ձև, առյուծի կերպարանք ունեցող, որովհետև Միթրա-Միհր աստծուն պատկերող հին հռոմեական մի շարք քանդակներում Միհրը (Միթրա) պատկերված է առյուծի գլխով և մարդու մարմնով։ Այստեղից էլ՝ «Սասնա ծռերի» որոշ պատումներում պահպանված Առյուծ Մհեր անվանումը։

[էջ 42]

Հայրն ուրախանում է, Արմաղանին տալիս է Մհերին, Մհերն առնում է Արմաղանին, բերում Սասուն։

Մեկ ուրիշ պատումով՝ Արմաղանին Սպիտակ դևն է փախցնում, տանում իր բնակարանը, որը գտնվում է ջուր բխող մի սարի գագաթին։ Մհերը հարցուփորձով գտնում է դևի բնակատեղին, քնած դևին արթնացնում է, հետը մենամարտում, սպանում Սպիտակ դևին, Արմաղանին ազատում, բերում Սասուն, հետն ամուսնանում։

Փոքր Մհերը Մեծ Մհերի թոռն է, Դավթի որդին, երբ ծնվում է մորից, մի ձեռը փակ է լինում, որքան չարչարվում են, չեն կարողանում բացել։ Կանչում են հորը՝ Դավթին, կամ Քեռի Թորոսին, որը շփելով կամ աղոթելով, բացում է Մհերի բուռը, բռան մեջ՝ մի գունդ լերդացած արյուն։ Գուշակում են, որ Մհերը աշխարհը մի գունդ արյուն է շինել ու առել բռի մեջ։

Մի շարք պատումներով՝ Դավիթը օտարության մեջ է լինում, երբ ծնվում է Փոքր Մհերը։ Մեծանում է, դառնում պատանի, հարցուփորձով մորից՝ Խանդութից, իմանում է հոր մասին։ Ուզում է գնալ հորը փնտրելու։ Մայրը, իբրև նշան, Մհերի բազկին է կապում Դավթի տված ապարանջանը։ Մհերը ճանապարհին հանդիպում է հորը, իրար չեն ճանաչում և սկսում են մենամարտել։ Մեծ դժվարությամր Դավթին հաջողվում է մի կերպ հաղթել պատանի Մհերին (կամ, ընդհակառակը, Մհերն է հաղթում) և երբ գետին դնելով՝ կամենում է սպանել, տեսնում է իր տված ապարանջանը։ Ճանաչում են իրար, հաշտվում։

Որոշ պատումներով՝ մայրը՝ Խանդութը, լսելով հոր և որդու մենամարտի շռինդը, գալիս է միջամտելու, բայց կռվից տաքացած հարազատները չեն լսում Խանդութի աղերսանքը։ Խանդութն ստիպված դիմում է աստծո միջամտությանը։ Երկնքից իջնում է Գաբրիել հրեշտակը, միջամտում կռվին, հորն ու որդուն բաժանում իրարից։ Դավիթը այդ կռվից զայրացած՝ անիծում է Մհերին, որ նա անմահ ու անժառանգ մնա։ Հոր անեծքը կատարվում է. Մհերը մնում է անմահ և անժառանգ։

Իր երկար թափառումների ընթացքում Փոքր Մհերը կռվում է Սասնա թշնամիների, դևերի, կռապաշտների դեմ, բոլորին հաղթում։ Վերջում ծերացած ու անարդար հողը այլևս չի դիմանում անմահ ու անժառանգ Մհերի ոտքերի տակ, ոտքերը խրվում են հողի մեջ, տանջում։ Հուսահատված, հայրենի տնից հալածված Մհերը օգնություն է հայցում մեռած ծնողների գերեզմաններից։ Ծնողները խորհուրդ են տալիս գնալ Հալեպ կամ Ագռավաքար, այնտեղ պատսպարվել։ Մհերը ճանապարհին դիմում է աստծոն, կռիվ խնդրում։ Աստված ուղարկում է իր յոթ դաս հրեշտակներին Մհերի դեմ կռվի։ Մհերը կռվում է, բայց չի կարողանում հրեշտակներին հաղթել։ Աստծո հրամանով Վանի մոտ գտնվող Ագռավաքար ժայռը բացվում է, Մհերը ձիով մտնում է ժայռի մեջ, փակվում։ Մհերը ժայռից դուրս կգա այն ժամանակ, երբ հին աշխարհը քանդվի և մեկ էլ շինվի, երբ անարդարությունը աշխարհից վերանա, բարիքների առատություն լինի՝ գարին դառնա ընկույզի չափ, ցորենը՝ մասուրի, երբ հողը դառնա արդար, դիմանա նրա ոտների տակ։

ՏԻՐ

Հին հայերի իմաստությունների, ուսման, գիտության աստվածն էր Տիրը՝ Արամազդ գերագույն աստծո գրիչը կամ քարտուղարը, որի պաշտամունքատեղին գտնվում էր հին Արտաշատի մոտակայքում և կոչվում էր Արամազդի գրչի դիվան կամ գիտությունների ուսուցման մեհյան։ Այսօրվա լեզվով ասած՝ դա Արամազդ աստծո քարտուղարի, այսինքն՝ Տիր աստծո գրասենյակն էր, որը միաժամանակ գիտությունների ուսուցման տեղ էր, որտեղ հեթանոսական կրոնի պաշտոնակատար քրմերը գիտություն և իմաստություն էին սովորում։ Քրմական գիտությունների կամ իմաստությունների մեջ էր մտնում ամենից առաջ գուշակությունը, հատկապես երազների մեկնությունը, երազահանությունը։ Դրա համար էլ Տիր աստվածը կոչվում էր նաև երազացույց ու երազահան, այսինքն՝ քրմերը նրանից սովորում էին երազների գուշակության արվեստը, իսկ Տիրի պաշտամունքի վայրը հին հայերը կոչում էին «Երազամոյն տեղիք» (երազալից կամ երազառատ տեղեր)։ Այստեղ ուխտ եկողները քրմերի միջոցով Տիր աստծոց ստանում էին իրենց տեսած երազների գուշակությունը։

[էջ 43]

ԱՄԱՆՈՐ ԵՎ ՎԱՆԱՏՈՒՐ

Հայերի համաժողովրդական սիրո ու ճանաչման արժանացած աստվածներն էին Ամանորը և Վանատուրը։ Ամանորը, որ հին հայերենում նշանակում է նոր տարի, հին հայերի նոր տարին անձնավորող աստվածն էր և համարվում էր «նոր պտուղների ամենաբեր»։ Նրա տոնն ու պաշտամունքը կատարվում էր հայոց նոր տարվա օրերին՝ Նավասարդին, որ հայոց հին տոմարով համընկնում էր հուլիսի վերջերին և օգոստոսի սկզրներին, տարվա այն ամիսներին, երբ հասունանում էին նոր մրգերն ու պտուղները։ Նավասարդյան տոնախմբությունները համաժողովրդական մեծ շուքով ու ցնծությամբ կատարվում էին հատկապես հայոց հին հոգևոր կենտրոններից մեկում՝ Բագրևանդ գավառի դաշտավայրում գտնվող Բագավանում, որ նշանակում է դիցավան կամ աստվածավան։ Այս ավանում էր գտնվում նոր տարվա աստվածների՝ Ամանորի և հյուրընկալ Վանատուրի պաշտամունքատեղին։ Եթե Ամանորը խորհրդանշում էր նոր տարին ու նրա բերած նոր պտուղները, ապա Վանատուրը, որ բառացի նշանակում է օթևան տվող, հյուրընկալ, խորհրդանշում է Նավասարդին և այլ օրերի Բագավան այցելած բազմահազար հյուրերին և ուխտավորներին հյուրընկալելու, տեղ ու օթևան տալու իրողությունը։ Հայոց Տիգրան վերջին թագավորը Բագավանում իր եղբոր՝ Մաժան քրմապետի գերեզմանի վրա սրբավայր է շինում, որպեսզի բոլոր անցորդները վայելեն այդտեղ զոհաբերվող կենդանիների միսն ու խմիչքը, միաժամանակ նույն տեղում գիշերեն և հյուրընկալվեն։

ՍՊԱՆԴԱՐԱՄԵՏ

Հին հայերի ստորերկրյա թագավորության աստվածն էր Սպանդարամետը կամ Սանդարամետը, որ հաճախ նույնանում էր ստորգետնյա աշխարհի, մեռելների թագավորության կամ ուղղակի դժոխքի հետ։

Հնում Սպանդարամետին նույնացրել են այգիների և գինու հովանավոր հանդիսացող հունական Դիոնիսիոսի կամ Բաքոսի հետ, հետագայում նա համարվել է երկրի, անդունդների, դժոխքի տիրակալ՝ Սանդարամետապետ։ Երբեմն հոգնակի «Սանդարամետք անդնդոց» ձևով հասկացել են և դժոխքի անդունդները, և դժոխքի չար ոգիները։

-------------------------------

* Կարծիքներ կան, որ Վանատուրն ու Ամանորը մեկ աստված են, Վանատուրը Ամանոր աստծո մակդիրն է և նշանակում է օթևան տվող, հյուրընկալ Ամանոր։ Կամ էլ, կարծում են, Վանատուրը հյուրընկալ Արամազդ աստծո մակդիրն է։

Տիգրանակերտ մայրաքաղաքի հիմնադրումը

Հայկական աշխարհակալ տերությունը նվաճումների հետևանքով կարիք ուներ նոր մայրաքաղաքի: Արտաշատն արդեն չէր կարող կատարել այդ դերը, քանզի մնացել էր տերության ծայր հյուսիսում, իսկ Անտիոքը գտնվում էր բուն հայկական հողերից դուրս և ուներ օտարազգի բնակչություն: Ահա թե ինչու նոր մայրաքաղաքի կառուցումը դարձավ օրակարգի հարց: Այն հիմնադրվեց Աղձնիք նահանգում, Տիգրիսի ձախակողմյան վտակներից մեկի ափին:

Մայրաքաղաքը կառուցվեց 70-ական թվականների ընթացքում և անվանակոչվեց Տիգրանակերտ՝ ի պատիվ հայոց հզոր արքայի: Մայրաքաղաքը բնակեցնելու նպատակով Տիգրան Բ-ն նվաճված երկրների քաղաքային բնակչության մեծ մասը բռնագաղթեցրեց Հայաստան: Հույն պատմիչ Ապիանոսի վկայությամբ, միայն Կապադովկիայից Հայաստան տեղափոխվեց 300 հազար մարդ, մոտավորապես 100 հազար մարդ էլ՝ Կիլիկիայի 12 քաղաքներից: Անշուշտ, Հայաստան տեղափոխված ամբողջ բնակչությունը չի բնակեցվել միայն Տիգրանակերտում: Նրա մեծ մասը հաստատվել է Արտաշատ, Արմավիր, Երվանդաշատ, Վան և այլ քաղաքներում:

Հույն պատմիչ Պլուտարքոսի խոսքերով Տիգրանակերտը լի էր գանձերով և աստվածներին նվիրաբերված թանկարժեք ընծաներով, քանզի մասնավոր անձինք և մեծատոհմիկները, ցանկանալով հաճոյանալ թագավորին, միմյանց հետ մրցում էին քաղաքի շենության ու ընդարձակման համար: «...Նա այստեղ հրավիրում է հայերից լավագույններին և սպառնում էր բռնագրավել այն ամենը, ինչ իրենց հետ Տիգրանակերտ չէին տանելու»: Այսպիսով, կարճ ժամանակամիջոցում կառուցվեց մեծ ու շքեղ մի քաղաք: Քաղաքը շրջապատված է եղել 25 մետր բարձրությամբ պարիսպներով, ունեցել է անառիկ միջնաբերդ: Հետաքրքիր է, որ թագավորական պալատը կառուցվել է քաղաքից դուրս, որը շրջապատված է եղել պարտեզներով, այգիներով և որսատեղիներով: Տիգրանակերտն Արևելքի նշանավոր քաղաքներից էր, արհեստագործության, առևտրի ու մշակույթի խոշոր կենտրոն: Քաղաքն ունեցել է իր թատրոնը, որտեղ հույն դերասանները ողբերգություններ և թատերգություններ են բեմադրել:

Բացի Տիգրանակերտ մայրաքաղաքից, Տիգրանակերտ անվանումով քաղաքներ են հիմնադրվել նաև տերության այլ վայրերում:

Անահիտ Աստվածուհի

Արամազդի դուստրն էր կամ կինը Անահիտը՝ հայոց ամենասիրելի և պաշտելի դիցուհին։ Նա մայր աստվածուհի էր, պատկերվում էր երեխան գրկին՝ հայ մայրերին կամ կանանց հատուկ գլխի հարդարանքով, մինչև ուսերը իջնող գլխաշորով։ Նա կոչվում էր «Մեծ տիկին Անահիտ», բոլոր տեսակ խոհեմությունների ու պարկեշտությունների մայր, մարդկանց բարերար, հայ ժողովրդին պահող ու փառաբանող։ Հավատում էին, թե նրա շնորհիվ միշտ եղել է, կա ու գոյություն կունենա Հայոց աշխարհը։ Հայ թագավորները որևէ գործ ձեռնարկելիս Մեծ տիկին Անահիտից էին հովանավորություն և առողջություն հայցում։ Իբրև մայր աստվածություն Անահիտը մայրության, բերքի և պտղաբերության սրբազան մարմնացումն էր։ Նա Արամազդի և Վահագնի հետ միասին հայկական դիցարանում կազմում էր աստվածային սուրբ երրորդություն։

Հին Հայաստանում լայնորեն սիրված ու տարածված էր Անահիտի պաշտամունքը. Եկեղյաց գավառում, Տարոնում, Վասպուրականում, Արմավիրում, Արտաշատում կառուցված էին Անահիտի տաճարները։ Ամենանշանավորը Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանի (հետագայում՝ Երզնկա) Անահիտի տաճարն էր, որին նվիրաբերում էին սպասավորներ ու սպասուհիներ։ Մեծահարուստ և նշանավոր ընտանիքները իրենց հասուն դստրերին նվիրում էին այդ տաճարին, որտեղ որոշ ժամանակ ծառայելուց հետո միայն նրանք իրավունք ունեին ամուսնանալու։ Անահիտի սրբավայրերին նվիրում էին նաև պիսակավոր (ճակատին սպիտակ նշան ունեցող) երինջներ, որոնք նախիրներով արածում էին նրա տաճարների շուրջը։

Երիզա ավանի տաճարում էր դրված Անահիտի ոսկեձույլ արձանը, որի համար էլ Անահիտին կոչում էին Ոսկեծղի (ոսկեբազուկ), Ոսկեհատ, Ոսկեծին–Ոսկեմայր։ Նրա արձանին ծառերի թավ ու թարմ ճյուղերից հյուսված պսակներ էին դնում։ Այդ ոսկեձույլ արձանն այնքան մեծ էր, որ երբ հռոմեացի զորավար Մարկոս Անտոնիոսը մեր թվականությունից առաջ 34 թ. իր պարթևական արշավանքի ժամանակ մտնում է Երիզա ավանը, նրա զինվորները ջարդում են Անահիտի ոսկեձույլ արձանը, կտոր-կտոր անելով, բաժանում իրար մեջ և տանում Հռոմ։ Այդ ավարին մասնակցած հռոմեացի մի զինվոր ճոխ ճաշկերույթ է կազմակերպում Օգոստոս կայսեր պատվին։ Երբ կայսրը հարցնում է Անահիտի արձանի մասին, զինվորը պատասխանում է, թե ինքն է եղել առաջինը արձանի վրա հարձակվողներից, և այդ ճաշկերույթի ծախսը հոգացել է Անահիտի արձանի սրունքի մի կտոր ոսկով։

Արա գեղեցիկ և Շամիրամ

Հայկական ժողովրդական այս առասպելը պահպանվել է Մովսես Խորենացու մշակմամբ և այլ պատմագիրների ընդօրինակումներով: Ասորեստանի թագուհի Շամիրամը, լսելով Արայի արտասովոր գեղեցկության մասին, ընծաներով պատվիրակներ է ուղարկել նրա մոտ, խնդրել ամուսնանալ իր հետ և դառնալ Ասորեստանի թագավորը: Սակայն Արան, հավատարիմ մնալով իր ժողովրդին և հայրենիքին, մերժել է Շամիրամին: Շամիրամը մեծ զորքով եկել է Հայաստան՝ Արային գերելու: Սակայն ճակատամարտում Արան զոհվել է: Շամիրամը գտել է Արայի դին և ցանկացել արալեզների (շնակերպ ոգիներ) օգնությամբ վերակենդանացնել նրան, որը, սակայն, չի հաջողվել: Շամիրամը թաղել է Արային և իր սիրելիներից մեկին հագցրել նրա շորերն ու հայտարարել, թե աստվածները կենդանացրել են Արային: 

Ասորեստան վերադառնալուց հետո Շամիրամի դեմ ապստամբություն է բռնկել: Հայաստան փախչելիս նա ցանկացել է ջուր խմել Վանա ծովից, վրա են հասել նրան հետապնդողները, խլել և ծովն են նետել նրա կախարդական ուլունքները. Շամիրամը տեղում քարացել է: Այդ ժամանակվանից տարածվել է «Ուլունք Շամիրամա ի ծով» ժողովրդական արտահայտությունը:

Պատմահայր Մովսես Խորենացու գրի առած «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» ավանդազրույցը դարձել է գրողների, նկարիչների և կոմպոզիտորների ներշնչման աղբյուր. Վահան Տերյանը, Եղիշե Չարենցը, Վահան Թեքեյանը, Գևորգ էմինը գրել են բանաստեղծություններ, Նաիրի Զարյանը՝ դիցապատմական ողբերգություն, Գրիգոր Եղիազարյանը՝ համանուն բալետ, իսկ Վարդգես Սուրենյանցը պատկերել է կտավում:

Վիշապաքաղ Վահագնի,Հայկ Նահապետի և Տորք Անգեղի արձանները Երևանում

Վիշապաքաղ Վահագն-կոփածո պղինձ, հեղինակը Կարլեն Նուրիջանյանն է։ Տեղադրվել է 1967 թվականին Երևանում Մաշտոցի Պողոտայում, այժմ Ադմիրալ Իսակովի պողոտայի վրա է։

Տորք Անգեղ- կոփածո պղինձ, հեղինակը Կարլեն Նուրիջանյանն է։ Տեղադրվել է 1982 թվականին Երևանում Նոր Նորքի երկրորդ և չորրորդ զանգվածների միջև։

Հայկ Նահապետ- կոփածո պղինձ, հեղինակը Կարլեն Նուրիջանյանն է։ Տեղադրվել է 1975 թվականին Երևանի Նոր Նորքի երկրորդ զանգվածում։

Կրոն

Կրոն, աշխարհի ճանաչողության հատուկ ձև, որը բնորոշվում է հավատով առ գերբնական, իր մեջ կարող է նարառել բարոյական նորմերի, վարքի կանոնների և երկրպագության ծեսերի առանձին տարրեր կամ համակարգ։ Կրոնը մարդկային հասարակության կազմակերպող և կազմակերպված հավատ է, որպես կազմակերպված երկրպագում բարձրագույն ուժերին։ Նման երկրպագումը՝ հավատացյալի համար ենթադրում է իր երկրպագած բարձրագույն ուժերի աներկμայորեն իրական լինելու գիտակցում։

Կրոնը գերբնականը, աստվածությունը ներկայացնող համակարգ է, մարդու և Աստծո միջև հոգևոր հարաբերություն (լատիներենում religon բառի արմատը՝ reli, հենց նշանակում է կապ, հարաբերություն,), որն իր արտահայտությունն է գտնում հավատի միջոցով, իսկ այդ հարաբերությունը տեղի է ունենում աստվածապաշտության, ծեսի ընթացքում։

Հայերենում, ըստ Հ. Աճառյանի «Արմատական բառարանի» «կրոն» բառն առաջացել է կիր (կրել) արմատից – ոն (օն) մասնիկով ստուգաբանվում է որպես՝ կարգ, կանոն, վարք, օրենք, սովորություն, վարդապետություն, հավատք: Ըստ «Հայկազյան բառարանի»՝ կրելև պահել կամ կրելի օրենք: Ղ. Ալիշանի բացատրությամբ՝ կիրք բառից, իբրև «ներքին զգացում»: Կրոնը ծագել է մարդու հետ` նախնադարյան շրջանում։Հայոց հեթանոս աստվածների առաջին դիցարանը ձևավորվել է հայ ժողովրդի կազմավորմանը զուգընթաց՝ կրոնապաշտամունքային հավատալիքների (տոտեմիզմ, ոգեպաշտություն, բնապաշտություն, հմայական մոգություն) ազդեցությամբ։

Աստվածաբանություն

Հնագույն գրավոր աղբյուրներում պահպանվել են տեղեկություններ հայոց առաջին պետական կազմավորումներում գոյություն ունեցած պաշտամունքային երևույթների մասին։ Հայկական լեռնաշխարհում վկայված առաջին պետական կազմավորման` Արատտայի (մ. թ. ա. XXVIII–XXVII դարեր) հովանավորը արարչագործ Հայա աստծու որդի Դումուզին էր (շումերերեն է. նշանակում է հարազատ որդի), որի անունը Աստվածաշնչի թարգմանություններում փոխարինված է Օրիոն-Հայկով։

Հայասա երկրի (մ. թ. ա. XV–XIII դարեր) աստվածները հիշատակվում են խեթա-հայասական պայմանագրում, որտեղ վերծանվել է 12 աստծու անուն։ Հայասայի դիցարանը ղեկավարել է գերագույն եռյակը. առաջինը ռազմի աստվածությունն էր, երկրորդը՝ մայր աստվածուհին, իսկ երրորդի անունը չի պահպանվել։

Վանի թագավորության (Բիաինիլի, Ուրարտու, Արարատ) դիցարանը հիշատակվում է Մհերի դռան արձանագրության մեջ։ Այն կազմված է եղել 70 աստվածությունից՝ 35 իգական և 35 արական (ամեն աստված ուներ իր նշանը), և շուրջ 100 սրբություններից։ Դիցարանը գլխավորել է գերագույն եռյակը՝ Խալդի, Թեյշեբա, Շիվինի։ Երկրպագել են նաև դաշտերի, լեռների, ծովերի և այլ աստվածությունների։

Հետբիաինական դարաշրջանում ազգակից աստվածներից ձևավորվել է նոր պանթեոն, որը նույնությամբ պահպանվել է մինչև քրիստոնեության ընդունումը։ Հայոց դիցարանի բնորոշ առանձնահատկությունը միակենտրոնությունն է, չկան չար կամ չարագործ աստվածներ, մեծարվել են լույսը, բարին, ընտանեկան օջախը, գիտությունները։

Հայոց դիցարանը ղեկավարում է գերագույն եռյակը՝ Արամազդը՝ աստվածների հայրը, երկնքի ու երկրի արարիչը, լիություն, բարություն և արիություն պարգևողը (պաշտամունքային գլխավոր կենտրոնը եղել է Դարանաղյաց գավառի Անի ամրոցը), Անահիտը՝ արգասավորության, պտղաբերության մայր դիցուհին (գլխավոր կենտրոններն էին Եկեղյաց գավառի Երիզա/Երզնկա ավանը, Արտաշատը), Վահագնը՝ պատերազմի, քաջության և հաղթանակի աստվածը (գլխավոր մեհյանը Աշտիշատում էր. կոչվել է Վահեվանյան)։ Գլխավոր աստվածություններից է Աստղիկը՝ սիրո և գեղեցկության, երկնային լույսի և ջրի դիցուհին։

Հայոց դիցարանի ազդեցիկ դիցուհիներից է Արամազդի դուստրը՝ Նանեն՝ ընտանիքի պահապանը, իմաստնության, ողջախոհության և ռազմի աստվածուհին։ Նանեի պաշտամունքը սերտորեն կապված էր Անահիտի պաշտամունքի հետ։ Նանեի տաճարը Եկեղյաց գավառի Թիլ ավանում էր՝ Անահիտի տաճարի մոտակայքում։ Հիմա էլ հաճախ մեծ մորը՝ տատին, ասում են նաև նանե, նան, որը վկայում է Նանե դիցուհու՝ մարդաստվածության հետ կապի և ժողովրդի մեջ նրա անվան ու պաշտամունքի տարածվածության մասին։

Արեգակի, կրակի ու լույսի, մաքրության ու ճշմարտության աստվածը Արեգ-Միհրն է։ Ըստ հայոց հին հավատքի՝ Արեգակի սրտում ապրում են 365 սրբեր, որոնցից յուրաքանչյուրը տարվա 1 օրվա տերն է. վկայակոչվում են չարը խափանելու նպատակով։ Միհրի գլխավոր տաճարը Դերջան գավառի Բագառիճ ավանում էր։ Նրան է նվիրված նաև Գառնիի հեթանոսական տաճարը: Միհրի անունից է ծագել հայոց հեթանոսական սրբավայրերին տրվող ընդհանուր՝ մեհյան անվանումը, ինչպես նաև բազմաթիվ հայկական և օտար անձնանուններ՝ Միհրան, Միհրդատ, Միհրներսեհ, Մեհրուժան և այլն։ Միհրի աստվածության հետագա վիպական մարմնավորումները «Սասնա ծռեր» էպոսի Մեծ և Փոքր Մհերներն են։

Դպրության, պերճախոսության, գիտությունների և ուսման, արվեստների հովանավոր աստվածը Տիրն է՝ Արամազդի ատենադպիրն ու սուրհանդակը։ Համարվել է մարդկանց ճակատագրերի գուշակն ու երազների մեկնիչը, նրանց չար ու բարի գործերի գրառողը։ Նրան նվիրված գլխավոր տաճարը հին Արտաշատի մերձակայքում էր՝ Երազամույն վայրում, և կոչվել է Արամազդի գրչի դիվան կամ գիտությունների ուսուցման մեհյան։ Տիրին անվանել են նաև Երազացույց ու Երազահան։ Տիր աստծու անունից են ծագել մի շարք անձնանուններ (Տիրան, Տիրատուր, Տիրայր, Տրդատ) և տեղանուններ (Տիրինկատար լեռը, Տիրակատար քաղաքը, Տրե և Տիրառիջ գյուղերը), ծիածանի՝ Տիրական կամ Տրական գոտի անվանումը և այլն։

Վանատուրը հին հայերի դիցարանում հյուրընկալության աստվածն է՝ պանդուխտների, օտար ճամփորդների հովանավորը, նրանց ապաստան ու օթևան տվողը։ Վանատուրի տոնը նշել են հին հայոց տարեգլխի՝ Ամանորի առաջին օրը, որի համար հաճախ նրան անվանել են նաև Ամանորի դից, նույնացրել Նոր տարին անձնավորող Ամանոր աստծու հետ։

Հայկական դիցարանում անդրաշխարհի աստվածը Սպանդարամետն է, պաշտվել են նաև Անգեղ(Ներգալ), Դեմմետր, Գիսանե, Բարշամ և այլ աստվածություններ։

Հելլենական մշակույթի տարածումից հետո հայ հեթանոս աստվածները նույնացվել են հունական համապատասխան աստվածների հետ՝ Արամազդը՝ Զևսի, Անահիտը՝ Արտեմիսի, Միհրը՝Հելիոսի, Վահագնը՝ Հերակլեսի, Տիրը՝ Ապոլլոնի (նաև Հերմեսի), Աստղիկը՝ Աֆրոդիտեի, Նանեն՝ Աթենասի, և այլն՝ պահպանելով, սակայն, իրենց ազգային, պաշտամունքային ինքնատիպ հատկանիշները։ Հեթանոս հայերն իրենց աստվածներին նվիրել են հատուկ տոներ, նրանց համար կառուցել տաճարներ, մեհյաններ, նվիրատվություններ արել, կենդանիներ զոհաբերել։ Նրանց անուններով են կոչել հայ հեթանոսական տոմարի ամիսները, օրերը, տեղանուններ, անձնանուններ և այլն։

Հայաստանում քրիստոնեության տարածման շրջանում ոչնչացվել են հեթանոս աստվածներին նվիրված արձաններն ու քանդակները, մեհենական արժեքները, ինչպես նաև տաճարները,բագինները. պահպանվել են միայն Անահիտի պղնձաձույլ արձանի գլուխն ու նրա պատկերով մի մեդալիոն, Գառնիի հեթանոսական տաճարը։ Վերջին տարիներին մի շարք հնավայրերի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են հեթանոսական մշակույթի նորանոր արժեքներ, հեթանոս աստվածներին նվիրված տարբեր իրեր։

Քրիստոնեությունը Հայաստանում պետական կրոն հռչակելուց հետո հեթանոս աստվածներին նվիրված որոշ սովորույթներին, պաշտամունքային տարրերին քրիստոնեական շունչ է հաղորդվել՝ կապելով Հայ եկեղեցու տարբեր տոների կամ արարողությունների հետ։

Հայկական դիցարանին վերաբերող բացառիկ ու արժեքավոր տեղեկություններ են պահպանվել Ագաթանգեղոսի, Մովսես Խորենացու, Զենոբ Գլակի, Փավստոս Բուզանդ ի և այլ հայ ու օտար (Ստրաբոն, Պլուտարքոս և ուրիշներ) պատմիչների ու հեղինակների աշխատություններում։ Հայ ժողովրդի հնագույն հավատքի մասին պատկերացում է տալիս նաև «Սասնա ծռեր» էպոսը։ Հայոց նախաքրիստոնեական կրոնի ուսումնասիրության առումով մեծ արժեք ունի Հայոց տոմարը:

Կարմիր բլուր

Թեյշեբաինի կամ Կարմիր բլուր, (ուրարտերեն՝ URU D te-i-še-ba-i-ni), ուրարտական քաղաք, գտնվում է Հրազդան գետի ձախ ափին։ Քաղաքը կառուցվել է Վանի թագավորության վերջին հզոր թագավոր Ռուսա Բ-ի (մ. թ. ա. 685-645) կողմից՝ մ. թ. ա. VII դ. առաջին կեսին։ Երևան-Էրեբունիից ոչ հեռու կառուցված Թեյշեբաինի բերդաքաղաքը կրում է ուրարտական ռազմի և ամպրոպի աստված Թեյշեբայի անունը

Կործանումը

Թեյշեբաինին հրկիզվել և կործանվել է սկյութների և բնիկ ցեղերի հարձակումից, մ. թ. ա. մոտ 585 թվականին։ Ենթադրվում է, որ այն կարող է կործանված լինել նաև նախքան Ռուսա Գ-ն, որն իշխել ու գործել է Արգիշտիխինիլիում` Արինբերդում, իսկ Թեյշեբաինիում հետք չի թողել։ Քաղաքի գրոհը սկսվել է գիշերը և թշնամին ամրոց է մտել ոչ թե գլխավոր դարպասներից, այլ ամրոցի հյուսիս-արևմտյան կողմից, որտեղից էլ պեղումների ժամանակ հայտնաբերվեցին մեծ քանակությամբ սկյութական նետասլաքներ։ Կործանումից հետո կյանքը քաղաքում այլևս չի վերականգնվել։

Կառուցվածք

Թեյշեբաինին շրջապատված է եղել մարտկոցավոր և աշտարակավոր` 3 մ հաստությամբ հզոր պաշտպանական պարսպով, որն ընդգրկել է նաև միջնաբերդը։ Վերջինս ամբողջական մոնումենտալ կառույց է` լայնարձակ բակով։ Երկհարկ միջնաբերդի առաջին հարկը բաղկացած է եղել ինքնուրույն պահեստախմբերից, արհեստանոցներից, գինու մառաններից (յուրաքանչյուրում` 700-900 լ տարողությամբ 70-80 կարաս), հացահատիկների, ձեթ և գարեջուր պատրաստելու արհեստանոցներից և այլ մթերքների պահեստներից, որոնց արտաքին պատերը ընդհանուր գծով կազմում են կառույցի ճակատային մասը։ Շինությունները հիմնականում ունեն քարե հիմքեր, որոշ շինություններ ամբողջովին կառուցված են քարից և ծառայել են որպես հարթակ երկրորդ հարկի շքեղ շինությունների` տաճարների, պալատական շքասենյակների համար։ Պատերը, որոնց բարձրությունը երբեմն հասնում է 8 մ-ի, շարվել են խոշոր (52x35x14 չափսի) հում աղյուսներով, կապող հատվածներում օգտագործվել են նաև այլ չափերի աղյուսներ։ Կանոնավոր հատակագծված քաղաքը բաղկացած էր սոցիալական տարբեր խմբերի պատկանող մարդկանց բնակարաններից։ Բնակելի թաղամասերը կազմված են եղել առանձին տների խմբավորումից, երկու սենյակից բաղկացած տներն առջևում ունեցել են բակ` օջախով, խմելու ջրի մեծ կարասով և այլն։ Խոշոր սենյակները լուսավորվել են նաև երդիկով։ Բլրի մակերևույթին համապատասխան` կառույցները դասավորված են աստիճանաձև և ունեցել են ելուստավոր աշտարակի տեսք։ Այս շարքում է նաև երեք բաժանմունքից բաղկացած սրբարանը։ Բնակելի սենյակներն ու հանդիսավոր դահլիճները եղել են երկրորդ հարկում։ Մասնագետներն եզրակացրել են, որ տաճարային շենքերն ունեցել են 2 տիպի դահլիճ` քառակուսի և ուղղանկյուն։ Քաղաքն ունի նաև ստորգետնյա ջրանցք, որը կառուցվել է Ռուսա Բ-ի կարգադրությամբ։ Թեյշեբաինին ուներ ճիշտ հատակագծված փողոցներ, որոնք համապատասխանում էին թաղամասերին ու պարունակում բնակելի շենքերի տարբեր կոմպլեքսներ։ Այս ամենը ցույց է տալիս, որ քաղաքը կառուցվել է ըստ նախօրոք մտածված հատակագծի և բնակեցվել է կառուցապատվելուց հետո միայն։ Նրա կենտրոնական մասում բնակիչներն իրենք տներ չէին շինում, այլ բնակվում էին պետության կողմից կառուցվածների մեջ։

Ընդհանուր տեղեկություններ

Գտնվում է Երևան

Կառուցվել է Մ.թ.ա. VII դարի առաջին կես

Շինության ձևը ամրոց-բերդաքաղաք

Կառուցել է Ռուսա Բ

Շինարար Հայտնի չէ

Ներկա վիճակը Անմխիթար

մաթեմ

երրորդ ստուգումը 


Տրված են 6;17;18;24;29 թվերը:

ա) Այդ թվերից քանիսն են պարզ
2)2   
բ)Այդ թվերից քանիսն են  6-ի բազմապատիկ
3)3     
գ) Առաջին թիվը չորրորդ թվի ո՞ր տոկոսն է:
2)25    

2.Գտնել արտահայտության արժեքը.
3)      


Հաշվել արտահայտության  արժեքը.

3.  +3ab   ,   a=  +  2    b=  -  2    

4) 14
4.Եթե  2a+3=6 , ապա    -ը    հավասար է

(A)            


Հաշվել

5.
3) -2      

6. (0,125) 2/3     - 250,5

 3) -4,75       
  
7. ()-2  -  81/3
2)   7                
8.  .
2) 2     
9.           
 2)  2             
  10.

   1) 1       
11.

1)3     

12. 
1)1       

13.

1) 1       

14.  Լուծել անհավասարումը.
log2(x-5) ≥3
1) 14   

15.Եթե   42x+2 =64, ապա  x-ը  հավասար  է

(A)          

16. Եթե    2y2 + x - 4=0        ,  ապա  x-ը  հավասար է

(B) 2       


18. Նշված  եռյակներից,  որը  կարող  է  համապատասխանել  եռանկյան կողմերի երկարություններին:

(C) 7, 4, 4    


19 .Լուծել հավասարումը.



3)        

20. Լուծել անհավասարումը.

(x-2)(5-x)0

3) (2;5)     

1) (o,4)^x-2= 2/5                                 

0, 7=4/10=2/5                                 

2(2/5) ^x-2=2/5                                 

X- 2=1

x=3

2) 5^x+7=125
5^x+7= 5/1
125=5³
125^x=5^3x
x=3,5

5^x+7=5^3x

X+7=3x
7=2x

3)8^x+1=2²*2^x/2¹

2^3x+3=2^x-1
 3^x+3=x-1

3x-x=-3-1

2x=-4

X=-4:2

X=-2

մաթեմատիկա 1-ին նախագիծ

1)Բաղդատել թվերը

ա)fx=x^24

f(3) և f(5)  f(-11)և f(12)

3‹5^314    f-11 ‹12

Բ)f(x)=x^31

F(-2) և f(-7)  f(10) և (12)

-2 › -7             10‹12

2)լուծել

x^5=3^5   հավասարում x^8=x^2

X=3                                       x=1;2

3) Բաղդատել թվերը

F(x)=x^1/7

F(15)›f(14)

4) լուծել հավասարումը

Ա)5^-1=0,2

                           1

Բ)(1/3)^-1,3=3----

                           8 

N.41

   Ա) 2^x < 16                     Բ) 5^x > 0.2                           Գ) (0.2)^x < 125

2^x < 2⁴                                   5^x > 5^-1                                                      5^-1x < 5³

X<4 span="">                                        x> -1                                     -1x < 3

                                                                                                   X > -3    

Դ) (1/4 )^x >64                           Ե) (3/2)^x <9 span="">                            Զ) (1/3)^x < 27             

1/4=4^-1                                                    x<-2 span="">                                          1/3=3^-1 

4^-x > 4³                                                                                                                3^-x < 3³      

-x > 3                                                                                                  X > -3

X < -3

Վարժ.35

Ա.10^2x+13 =2^x+26 . 5^3x

2^2x . 5^2x .10¹³=2^x . 2²⁶ .5^3x

2^2x . 5^2x         

2^x . 5^3x            = 2²⁶/10¹³

(2/5)^x  =2¹³/5¹³

X=13

 N.32

Ա) 7^x . 2^x-1=98

7^x . 2^x/2=98

(7 . 2)^x=98 . 2

14^x=196

14^x=14²

Բ) (2/3)^x . (9/8)^x-1 = 3/8

(2/3)^x . (9/8)^x =3/8  
        9/8

(2/3 . 9/8)^x = 3/8 . 9/8
(3/4)^x = 3³/4³

(3/4)^x = (3/4)³

X=3

Կրկնակի անկյան եռանկյունաչափական ֆունկցիաների բանաձևերը

1.cos2a=cos2a=sin2a

2.cos2a=1-2sin2a         cos2a=2cos2a-1

3.sin2a=2sinacosa

4.tg2a=2tga/1-tg2a            ctg2a=ctg2a-1/2ctga

Բանաձևեր

Երկու անկյունների գումարի և տարբերության եռանկյունաչափական  ֆունկցիաների բանաձևերը

cos(a-b)=cosacosb+sinasinb

cos(a+b)=coscosb-sinasinb

sin(a+b)=sinacosb+cosasinb

sin(a-b)=sinacosb-cosasinb

tg(a+b)=tga+tgb/1-tgatgb

tg(a-b)=tga-tgb/1+tgatgb

ctg(a+b)=ctgactgb-1/ctga+ctgb

ctg(a-b)=ctgactgb+1/ctgb-ctga

_____________________________

sina=3/5                                tga=3/5 : - 4/5

cosa=-4/5

cosb=24/25                          tgb=24/25 : +7/25

sinb=+7/25                                            

գրականություն  և խոսքի մշակույթ

Գնահատվողաշխատանքհայոցլեզվից (հնչյունաբանություն)
12-րդ դասարան

Լրացրուբացթողածտառըկամկրկնակբաղաձայնը՝ որտեղհարկավոր է. (4մ., ամեն2սխալիհամարհանվում է 1 միավոր )

Ձայնավորներ
(է-ե)ամենաէական, հնէաբան, երբևիցե, պատնեշ, որևէ, միջօրե, առէջաթել, վայրէջք, գոմեշ, (օ-ո)անօրեն, աշխարհազոր, մեղմորեն, օրորել, տնօրեն, գիշերուզօր, հանապազորդ, վաղորդայն, հանապազօր (ը)խոչընդոտ, անընտել, ակնթարթ, մթնկա, կորնթարդ, որոտընդոստ, առընթեր, սրընթաց, օրըստօրե, հյուրը-նկալ, գահը-նկեց, անը-նդմեջ, ինքնը-ստինքյան, ճեպընթաց, լուսնկա,մերթընդմերթ

և
թեթևոտն, ագեվազ, սերկևիլ, հետևակ, հոգեվիճակ, հևք, կարևոր, կարեվեր, գերեվարել, ուղեվճար, հևիև

յ
տու-յժ, ատամնաբու-յժ, հեռակա-յել, Սերգեյի, Արմինեի, արքայորդի, սկեսրայր, Նաիրի, խնայել, աղյուսակ, հետիոտն, ջղային
բ-պ-փ
Հռիփսիմե, Եղիսաբեթ, Սիրարփի, Ամբերդ, Բաբկեն, Մեհրաբ, Դարբինյան, Մեսրոպյան, Թոփչյան
դ-տ-թ
անհաղորդ, անհողդողդ, մակարդուկ, արդուկ, շողոքորթ, զարթուցիչ, բիրտ, Թադևոս, թակարդ, սանդղահարթակ, կարմրախայտ, ճտքակոշիկ, որթակոտոր, գրտնակ, նշդարենի, Ալաշկերտ, Վարդգես, Սեդրակ
գ-կ-ք
ճրագալույց, ոգելից,գոգավոր, քրքիջ, ճգնարան,Չինգիզ խան,Սյունիք,Վախթանգ,Սարգսյան,սլացիկ, աքցան, աքսոր,քողտիկ,տաքուկ,ծեծկռտուք,խուսափուկ,բանուկ,
զ-ս
հրկեզ,վարս, բզկտել,մզկիթ, վզկապ, վազքուղի, մարդախույս, հարցախույզ
ղ-խ
Աղթամար, բողկ, նախշուն, կեղտոտ, դժոխք, կողպեք, ընձուղտ, տաղտկալի, կաղկանձել, հախճապակի,  տախտակամած, թախծոտ, դշխուհի, ուղտափուշ, գաղթական
ձ-ծ-ց
կաթնահունց, անձկալի, գլուխկոնծի, խավարամած, թխվածք, հանդիպակաց, ճրագալույց, մտացածին, պախուրց, հինավուրց, կցկտուր,
ջ-ճ-չ
անզիջում, մինչև, զղջալ, ստերջ, թրջոց, աջհամբույր, խառնիճաղանջ քուրջ, գեղջուկ, բաղարջ, կնճիթ, թնջուկ, զիջել, գոճի, խոճկոր, խռչակ, զեղչել, ակնակապիճ
հ
հեթեթալ, Հովհաննես, ընդառաջ, ջրօրհնեք, ընդամենը, հեղհեղուկ, տարաշխարհիկ, հեղեղատ, ապաշխարել, նախագահ, հայթայթել, արհամարհել, գերաշնորհ, ընդհանուր, միաշար
կրկնակբաղաձայն
տարադրամ, տարրական, տարամետ, բնօրրան, ընդդիմակաց, ուղղակի, ուղարկել, հելլենական, բուդդայական, հովասուն, Աքիլլես, հովվերգություն, հիսունինն, Ժաննա, Էմմա։

Բառերըգրիրառանցփակագծերի՝ միասին, անջատկամգծիկով (1 մ., 4 սխալիդեպքումմիավորչեսստանում)
Ոտք ոտքի , կրակուբոց, ծափողջույն, գալ լցվել, տնետուն, ներս առնել, կիսով չափ, կուժկոտրուկ, հասարակական-քաղաքական, սերնդեսերունդ, հուշ-երեկո), ծուռտիկ-մուռտիկ), դեփ-դեղին), ռուս-հայկական), գաղափարական-քաղաքական), բառգիրք), երկու երրորդ), քչից-շատից), մեջք մեջքի), քաշել մոտեցնել), Տեր-Ավագյան), Սայաթ-Նովա), Սանկտ Պետերբուրգ), ոլոր-մոլոր), յոթից ութ), մրցույթ-փառատոն), յոթգլխանի), հույն-թուրքական), դեմ հանդիման), հյուսիս-արևելք), հինգհարկանի), կաս-կարմիր), հարավարևմտյան), քուլա-քուլա), ելնող- մտնող)
1
Որտեղհարկավոր է՝գրիրմեծատառով (1 մ., 4 սխալիդեպքումմիավորչեսստանում)

Շիրակի լեռնաշղթա, Շպիցբերգենի արշիպելագ, Շամիրամի կախովի այգիներ, Շվեդիայի Թագավորություն, Պայծառակերպության տոն, Չուկոտյան ծով, Չինական պարիսպ, Պանամայի ջրանցք, Վանա լիճ, Համայնքների պալատ, Պարագվայի հանրապետություն, Ալպյալ լեռներ, Պրժևալսկու ձի, Ռիցա լիճ, Պիրենեյան թերակղզի, Ոսկան Երևանցի, Ռուբինյան հարստություն, Սաննիկովի նեղուց, Ասեղի հրվանդան, Ուրարտուի թագավորություն, Վռամշապուհ արքա, Տիգրան Մեծ, Վարդանաց պողոտա, Արևմտյան Եվրոպա։
1
Ընդգծիրայնբառերը, որոնցշեշտըվերջինվանկիվրաչէ (1 մ. , 4սխալիդեպքումմիավորչեսստանում)

Մեղրածոր, լիաբուռն, շուռգալ, շորերդ, հարսանիք, սառը, գրեթե, առաջնայել, երանգավառ, տասներորդ, դափնետերև, խելքիգալ, մառախուղ, աստղ, Ջեմմա, ֆիզիկայից, գամփռ, որերորդ, նույնպես, գանձարկղ, գուցե, մառախուղ։
1
Վերականգնիրհնչյունափոխվածմասերը (3 մ.,ամեն4սխալիհամարհանվում է 1 միավոր։ Կանբառեր, որոնցումմեկիցավելիհնչյունափոխությունկա)։
Կղզյակ-կղզի, պատանյակ-պատանի, որդյակ-որդի, ալյակ-ալի, վարչություն-վարիչ, դահճապետ-դահիճ, կրթություն-կիրթ, խճուղի-խիճ, մտավորական-միտ, փոթորկոտ-փոթորիկ, ուրվական-ուրու, կատվաձագ-կատու, ընդեղեն-ունդ, ընչացք-ունչ, ընչաքաղց-ինչ, չվացուցակ-չու, սառցաբեկոր-սառույց, շնիկ-շուն, գլխավոր-գլուխ, ձվածեղ-ձու, ըմպանակ-ումպ, քննախույզ-քնին, ուղղամիտ-ուղիղ, անթացուպ-անութ, նշաձող-նիշ, լրագիր-լուր, թթվածին-թթու, չվացուցակ-չու, բազմանշանակ-բազում+նիշ, ձնագնդի-ձյուն+գունդ, անընչասեր-ինչ, դստրիկ-դուստր, գիսաստղ-գես, վիպասան-վեպ, մատենադարան-մատյան, նվիրական-նվեր, իջևանատուն-էջ, գրչատուփ-գիր+իչ, երկրագունդ-երկիր, միջնաբերդ-մեջ+ին, բարեգթություն-բարի գութ, առաքեություն-առաքյալ, պտտվել-պտույտ, սիգաճեմ-սեգ, բազկաթոռ-բազուկ, տետրեր-տետր, պտտաձող-պտույտ, կապուտակ-կապույտ (սրանք երևի վրիպակ են), աղավնափետուր-աղավնի, մահճակալ-մահիճ, հավիտենական-հավետյան, լուսավոր-լույս, վարագուրել-վարագույր, բուսակեր-բույս, առօրեական-առօրյա, թունավոր-թույն, կուսակցական-կույս+կից, երկվություն-երկու, վայրկենական-վայրկյան, շրջադարձ-շուրջ։













Պարույր Սևակ նախագիծ

Կենսագրություն

Ծնվել է 1924 թվականի հունվարի 24-ին Արարատի մարզի Չանախչի (այժմ՝ Զանգակատուն) գյուղում։ Նորածնին կնքահայր է դարձել համագյուղացի Մադոյենց Խաչատուրը՝ այգեգործ մի մարդ։ Նա նորածնի անունը Պարույր է դրել ի պատիվ նույնանուն սպայի, որի զինվորն է եղել ինքը՝ կնքահայրը։

Լինելով ծնողների մինուճար որդին՝ Պարույրը մանկությունից մշտապես զգացել է նրանց հոգատարությունն ու փայփայանքը։ Պարույրի մեջ պատվաստել էին նվիրվածություն հարազատների հանդեպ, արյունակցական կապի սրբազան զգացում, անկեղծ ու ջերմ սեր շրջապատի մարդկանց, հատկապես՝ մոր հանդեպ։ Ահա, թե ինչ է գրում բանաստեղծը գրառումների մի ծոցատետրում իր մոր՝ Ազիի (ինչպես կանչում էր նրան) մասին․ «Իմ մայրը մի կին էր, որի համար դժբախտության հասկացողությունը անհասկանալի մնաց ամբողջ կյանքում։ Ամբողջ կյանքում նա իրեն դժբախտ է համարել, այդքանով էլ, իսկապես, դժբախտությունը՝ ահավոր ճշտությամբ ապրելուց հեռու մնալով։ Նրա համար դժբախտություն էր՝ խոտը ուշ դեզելը, թեյի գդալների պակասը, աման ջարդվելը, պարանի կորչելը։ Բանաստեղծական հոգի էր նա, աշխարհը ողբերգականորեն վերապրող, անհանգիստ, անհագ հոգի, որքան, իհարկե, զորում էր նրա գեղջկական՝ պարզ, ոչնչով չաղարտված արտաքին էությունը։ Ես նրանից ժառանգել եմ չափազանց շատ, անքան շատ, որ մեծագույն մասով փոխարկվել է ուղիղ հակադրության»։

Հինգ տարեկան էր Պարույրը և արդեն կարդում ու գրում էր, բայց առանց դպրոց գնալու։ Ավելի ճիշտ՝ գնում էր, բայց ոչ «օրինական» ձևով։ Եվ ուսուցիչը հաջորդ տարում՝ 1930 թվականին, թույլ է տալիս նրան օրինական ձևով հաճախել դպրոց՝ անուն-ազգանունը գրանցելով մատյանում։ Գյուղական փոքրիկ դպրոցում լավ սովորողները քիչ չէին, բայց տարեկիցներից ոչ մեկը չէր կարող մրցակից դառնալ Պարույրին սովորելու մեջ։ Դպրոցը գյուղական երեխայի առջև բացեց մի ուրիշ աշխարհ՝ գրքերի աշխարհ, իսկ գիրք չկար։ «Զարթոնքի տարիներն էին, բայց և դժվարին տարիներ։ Չկար թուղթ ու մատիտ։ Չկար դասագիրք։ Հաճախ ամբողջ դասարանը սովորում էր մեկ հատիկ դասագրքով։ Պակասում էին ուսուցիչները։ Եղածներն էլ՝ միջնակարգ և նույնիսկ թերի միջնակարգ կրթության տեր։ Իններորդ դասարանում, օրինակ, մեր ֆիզկուլտուրայի դասատուն որքան հաղթանդամ, նույնքան համակրելի մի երիտասարդ էր։ Նույն այդ երիտասարդը 10-րդ դասարանում ստիպված էր մեզ գրականության դասավանդել։ Երեկ՝ ֆիզկուլտուրա, այսօր՝ գրականություն։ Եվ դասավանդեց․ գիշերները ես գրում էի հաջորդ օրվա մեր անցնելիք գրողի կյանքն ու գրական գործունեությունը և առավոտյան նա թելադրում էր մեզ իմ գրածը, ընդ որում՝ բոլորի հետ մեկտեղ նրա թելադրածը գրում էի նաև ես։ Եվ այդպես՝ կլոր տարին․․․»։

Աշակերտական նստարանից սկսած, իսկ համալսարանական տարիներին ու հետագայում առավել ևս, գիրքը՝ վեպ լիներ, թե բանաստեղծությունների ժողովածու, պատմագիտական ուսումնասիրություն, թե փիլիսոփայական տրակտատ, միևնույնն է, ինչ էլ կարդալիս լիներ՝ մատիտը կամ գրիչը անբաժան էին նրանից։ Բնավ չէր հավանում այն գրքերը, որտեղ մատիտը պետք չէր գալիս։ Սիրում էր պոեզիան և հայ բանաստեղծներից շատերի գործերը անգիր գիտեր։ Շատ էր սիրում Հովհաննես Թումանյանին։ «Ես՝ գաղտնիքս մեծ, ինքս՝ փոքրիկ, արդեն վաղուց համոզված էի, որ դառնալու եմ «էն «Գիքոր»-ը գրողի պես մարդ», այսինքն՝ գրող կամ բանաստեղծ։ Բայց այդ մասին գիտեի լոկ ես ու մեկ էլ․․․․Աստված»։

Գիտական աշխատանք

Սևակի ԳԱ Գրականության ինստիտուտում ավագ գիտական աշխատող լինելու տարիների հիմնական աշխատանքներից է Սայաթ Նովա մենագրությունը, որն էլ պաշտպանել է որպես թեկնածուական աշխատանք (1966), բայց աշխատանքի հիմնորոշության պատճառով արժանացել է դոկտորի կոչման։

Ստեղծագործություններ

Գրքեր

• Անմահները հրամայում են, 1948:
• Անհաշտ մտերմություն /պոեմ/, 1953:
• Սիրո Ճանապարհ, 1957:
• Անլռելի զանգակատուն /պոեմ/, 1959:
• Մարդը ափի մեջ, 1963:
• Սայաթ Նովա /ուսումնասիրություն/, 1969:
• Եղիցի լույս, 1969:
• Ձեր ծանոթները /փոքրերի համար/, 1971:

  

Հայտնի բանաստեղծություններ

• Մոր ձեռքերը
• Անքնություն
• Մարդ էլ կա, մարդ էլ
• Մենք քիչ ենք, սակայն մեզ հայ են ասում
• Ծերանում ենք
• Հայաստան
• Էրեբունի-Երևան
• Բարև։
• Անկեղծ ասած
• Նորօրյա աղոթք
• Ապրել
• Ուզում եմ
• Գժվում եմ
• Իմ հայ ժողովուրդ
• Խոսք հավաստիքի
• Որդուս
• Վարք մեծաց
• Միանգամից
• Խոստովանում եմ
• Խոստանում եմ
• Դարակեսի հիմնը
• Աշխարհ... աշխարհ
• Պարապություն

Տպագություններ

• Սևակ, Պարույր (1987), Սայաթ Նովա (1^ին տպ.), Երևան: Սովետական գրող

Ֆիլմ

• Պարույր Սևակ - Կամ «Եղիցի լույս» Սցենարի հեղինակ Շահե Տատուրյան, Ռեժիսոր Լևոն Մկրտչյան - (Ողջ ֆիլմի ընթացքում հնչում է Պարույր Սևակի ձայնը, որը կարդում է իր բանաստեղծությունները։ ) Հայֆիլմ, Կինոստուդիա (1984)

Գրականություն

• Ալբերտ Արիստակեսյան, Պարույր Սևակ, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1974, 448 էջ։
• Ալբերտ Արիստակեսյան, Պարույր Սևակ։ Կենսամատենագրություն, Երևան, ՀՍՍՀ Գրքասերների ընկերություն-«Սովետական գրող», 1983, 52 էջ։
• Ալբերտ Արիստակեսյան, Պարույր Սևակ, վերահրատարակություն, Երևան, «Սովետական գրող», 1984, 400 էջ։
• Հովիկ Չարխչյան, Սիրում եմ քեզ (նամականի), Վեդի, 1991։
• Հովիկ Չարխչյան, Սուլամիթա. Սևակի մեծ սերը, հատոր 1, Երևան, 2004։
• Հովիկ Չարխչյան, Սուլամիթա. Սևակի մեծ սերը, հատոր 2, Երևան, 2004։
• Հովիկ Չարխչյան, Սևակի մահվան առեղծվածը, Երևան, 2005։
• Լևոն Հախվերդյան, Պարույրը /էսսե/, 1987:
• Սերգեյ Գալոյան, Զուտ սովետական սպանություն. Պարույր Սևակ, գիրք 1, Երևան, 2006, գիրք 2, Երևան, 2007:
• Գրիգոր Չալիկյան, Անլռելի սիրահարը. Պարույր Սևակի ու մի քիչ էլ իմ մասին, Երևան, 2002:
• Պարույր Սևակը... հուշագիրների ափի մեջ, կազմեց Նինա Հովսեփյան, Երևան, 2006, 400 էջ:
• Վարդգես Բաբայան, Պարույր Սևակի հետ /հուշեր/, 1988:
• Ղողանջ հիշատակի /բանաստեղծություններ, հուշեր, հոդվածներ/, 1991:
• Կարլեն Դանիելյան, Պարույր Սևակ բանաստեղծի սխրանքը, 1989:
• Էդուարդ Մեհրաբյան, Նորից քեզ հետ. Պարույր Սևակ /ալբոմ-ուղեցույց/, 1990:
• Ռուբեն Զարյան, Հուշապատում, գիրք 2, Երևան, 1977, էջ 301-315:
• Գևորգ Էմին, Երկերի ժողովածու, հատոր 3, Երևան, 1986, էջ 696-708:
• Սերո Խանզադյան, Ինչպես հիշում եմ, Երևան, 1988, էջ 248-288:

թեստ

Ա 1

1.Ակնդետ,մթնկա,հատընտիր,վերընթաց

2.Համընկնել,անընտել,գործընկեր,առնչվել

3.առընթեր,հյուրընկալ,ճեպընթաց,նորընծա

4.գիրկնդախառն,մակընթացություն,անակնկալ,խոչընդոտ:

Ա2

1.Նրբակազմ,շամբուտ,վիրապ,շեղբ

2.անխաբ,Գաբրիել,գրաբար,ջրարբի

3.անխափան,ողբաձայն,հուսախաբ,բորբ

4.Համբարձումյան,դափնեպսակ,ողբերգական,հարբել:

Ա3

1.Գինեվաճառ,Հոգեվիճակ,ագեվազ,ուղևոր

2.ալևոր,ալեվարս,ոսկեվազ,հևասպառ

3.կարեվեր,ուղեվճար,համաեվրոպական,դափնեվարդ

4.վազեվազ,գերեվարել,հոգևորդի,տարեվերջ

Ա4

1.Նշխար,աշխարահռչակ,ապաշնորհ,խորհրդակցել

2.խորին,ընդհատել,ժպիրհ,օրհներգ

3.Հայհոյել,հեղհեղուկ,նիրհել,հոնարհվել

4.ապաշխարել,պատեհապաշտ,հովանոց,խոտհարկ

Ա5

1.Ձեռնըբաց

2.Տըրտմել

3.Հայտնըվել

4.Գըտնըվել

Ա6

1.Վայր(ընթաց),Մեն(մենակ),Մեկ(մեկու),քաջ(արի)

2.Հինգ(հարյուր),Երկրե(երկիր),մայր(իշխանություն),Բուժ(սպասարկում)

3.Առ(այժմ),առ(հավետ),առ(կախ),առ(միշտ)

4.Ի(սպառ),ի(հարկե),ի(զուր),ի(նշան)

Ա7

1.Արարատյան դաշտ,արևելյան տավրոս, նոր գետիկավանք,սահակ սեվադա

2.Տիգրան արքա,ծաղկունյաց լեռնաշղթա,նար-դոս,էջմիածնի գեվորգյան ճեմարան

3.շախմատի համաշխարային ֆեդերացիա,մխիթար գոշ,երվանդ սակավակյաց,քաղաքամայր վաղարշապատ

4.փոքր ասիա,քաջ նազար, արաբական միացիալ էմիրություններ, արա գեղեցիկ

Ա8

Ընդգծված բառերից քանիսում հնչյունափոխություն կա

Երբ քունդ գա, լուռ գիշերով հոգիդ գրկեմ, համբույր տամ,Սրտիդ կպչեմ վառ կարոտով,լամ ուխնդամ, մայրիկ ջան

Գրկեմ-գիրկ

Սրտիդ-սիրտ

Կպչեմ-կիպ

Ֆնդամ-ֆինդ

1.բոլորում

2.չորսում

3.երեքում

4.երկուսուկ

Ա9

Որ բառերում վերջին վանկը շեշտված չէ

1.լուսնկա

2.կարքադրել

3.գիշանգղ

4.երջանկություն

• 11-րդ դասարան
• • Համացանցում եղած չարենցյան նյութերի ունկնդրում, կարծիքների փոխանակում:
  • Քննարկման նյութ՝ իսկապես ո՞րն է բանաստեղծի ծննդավայրը՝ Կա՞րսը, թե՞ Մակուն…
  • Չարենցի մասին պատմող տեսանյութի, ֆիլմի դիտում
  • Անգիր սովորել ութնյակներ և բանաստեղծություններ
  • Ռուբայաթներ (ի՞նչ է ռուբայաթը)
  • «Դանթեական առասպել» պոեմը ընթերցել, գրավոր վերլուծել, պատմել
  • Հուշեր Չարենցի մասին:
  Աշխատանքների հրապարակում  բլոգներում, կայքերում:

Թելադրություն

Վագոնախցիկի միփեղկ դուռը աղմուկով ու ճռնչյունով հետ գնաց:Ուղեվորները գիտեին,գալիս են ճամպրուկները ստուգելու:Թուրքական՝մաքսատան աշխատողները մանրազնին ստուգում էին զբոսաշրջիկների ճամպրուկները ու ուսապարկեր:Բոլորը կանգնած նայում էին՝սրտներում ինչ որ վախ,իսկ եթե հուշանվերներից մեկը անթույլատրելի համարեն:

- Մի դանդաղեք երիտասարդ,_ասաց կրկնակզակ Թուրք պաշտոնյան:

       Ապա վերցնելով բանալին՝ինքը  բացեց ճամպրուկը:Կապարիչը բարցրացրեց ու,նրա հոնքերը վեր թռան,թարթիչները թռթռացին,աչքերը չռվեցին ու  քիչ էր մնում դուրս պոռթկային ակնակապիճներից:Շրջապատի մարդիկ՝տատամսած իրար նայեցին:Ճամպրուկն ամբողչությամբ մարդկային ոսկորներով էր լցված:

        Վանեցի Գեվորգի թոռը՝Միհրանը պապի աճյուն էր տեղափոխում Հայաստան:

          Երբ տուն հասավ տատը պատից իջեցրեց նախշուն գորգը,պարկի պարունակությունը դատարկեց վրան ու չկարողացավ փղծկոցը զսպել:Լալիս էր՝ մխկտալով:Անթեղված մոխիր էր, որ բոցկլտաց նոր թափով:

Հովհանեսս Թումանյան

Ո՜նց է ժպտում իմ հոգին
Չարին, բարուն, ամենքին.
Լույս է տալիս ողջ կյանքիս
Ու էն ճամփիս անմեկին:
* * *
Ի՜նչ ես թռչում, խև-դև սի՛րտ,
Հազար բանի ետև, սի՛րտ,
Ես ո՞նց հասնեմ հազար տեղ
Քեզ պես թափով, թե՛թև սիրտ:
* * *
Լինե՜ր հեռու մի անկյուն,
Լինե՜ր մանկան արդար քուն,
Երազի մեջ երջանիկ,
Հաշտ ու խաղաղ մարդկություն:
* * *
Մի հավք զարկի ես մի օր.
Թռա՜վ, գնաց վիրավոր:
Թռչում է միշտ իմ մտքում
Թևը արնոտ ու մոլոր:
* * *
Երկու շիրիմ իրար կից,
Հավերժական լուռ գրկից,
Թախծում են պաղ ու խորհում
Թե` ի՜նչ տարան աշխարհքից:
* * *
Ո՞վ է ձեռքով անում, ո՞վ,
Հեռվից անթիվ ձեռքերով.
-Ջա՜ն, հայրենի անտառներ,
Դուք եք կանչում ինձ ձեր քով:
* * *
Աշնան ամպին ու զամպին,
Մոլոր նստած իմ ճմբին,
Լոռու հանդում մի արտույտ
Նայում է միշտ իմ ճամփին:
* * *
Բերանն արնոտ Մարդակերը էն անբան
Հազար դարում հազիվ դառավ Մարդասպան.
Ձեռքերն արնոտ գնում է նա դեռ կամկար,
Ու հեռու է մինչև Մարդը իր ճամփան:


Դասարանական աշխատանք

Որքան մոտենում էինք, այնքան ավելի նշմարելի  էին դառնում  գյուղի տները ու այգիները,երդիկներից ելնող սյուները ծուխը
Երդիկ, դառնալ, Ծուխ , Տուն
-Երփեք մի արհամարես ժողովրդիտ, հարգիր քո հավատը, անսա սգավոր մորտ, անհապաղ հրաժարվիր մոլորությունիցդ,- ասաց մեծ տիկինը:
Մայր, արհամարհել, հարգել, հրաժարվել,

Այդ թշվառականը դեռ մանկությունից սովոր եր միշտ խոնարվելու , շողողքորդելու, քծնելու  իրենից հարուստների ,որոնցից  միշտ երկյուղւմ եր

Ինքը,խոնարհել,որ,մանկություն

Բերնար Վերբեր Կենսագրություն

Բերնար Վերբեր, (ծնվել է 18.09.1961, Թուլուզ, Ֆրանսիա) ֆրանսիացի գիտաֆանտաստիկ

 ժանրի ժամանակակից գրող, փիլիսոփա։ Գրական գործունեությունն սկսել է 1990-ականներից։

Առաջին քայլերը

Ծնողները հրեա են։ Մանկությունը խաղաղ է անցել, արդեն 5 տարեկանում Վերբերը

 հետաքրքրվում էր նկարչությամբ։ Այս փաստը նկատել էր նրա ուսուցիչներից մեկը, 

ով տղայի շնորհը տեսնելով՝ թույլ էր տալիս նկարել դասի ժամանակ, երբ մնացած 

աշակերտներն ուսանում էին։
Յոթը տարեկանում Վերբերը գրեց իր առաջին ստեղծացործությունը՝ ազատ թեմայով

 մի շարադրություն՝ «Լվի արկածները»։ Այստեղ առաջին դեմքով հեղինակը պատմում

 է լվի ճանապարհորդությունը մարդու մարմնի վրայով։ Հենց այս ժամանակ ապագա 

գրողը դպրոցում ցուցադրում էր ոչ լավ արդյունքներ, բացի ֆրանսիական գրականության

 դասից։ Նա դժվարանում էր հիշել թվեր, բանաձևեր և անգիր տեքստեր։ Այս խնդիրները

 շարունակում են առկա լինել գրողի մոտ, որոնք էլ հենց «պատճառ» դարձան Վերբերի՝

 «Բացարձակ և հարաբերական գիտելիքների հանրագիտարան» ստեղծագործության 

արարմանը, որտեղ գիտական փաստերը բախվում և միախառնվում են մտացածինի 

հետ, ֆիզիկան մետաֆիզիկայի հետ, մաթեմատիկան՝ միստիկայի և այլն։
Ութը տարեկանում Վերբերը գրում է իր երկրորդ պատմվածքը՝ «Կախարդական դղյակը»,

 որն ունի գաղտնիք. կուլ է տալիս իր այցելուներին։ Երիտասարդ գրողը իր համար նոր 

ժանր է ստեղծում, ինքնուրույն զարգացնում է հետաքրքիր սյուժե։ Տղան մոր դրդմամբ

 զուգահեռ սովորում է դաշնամուր նվագել, սակայն հետաքրքրված էր էլեկտրական 

կիթառով։ Վերբերը շարունակում է գրել, իր համար նոր սահմաններ բացել, իսկ 

դպրոցում արդյունքները շարունակում են վատանալ։ Դպրոցից դուրս Վերբերը 

ուսումնասիրում էր այն, ինչ նրան իրականում հետաքրքրում էր. էլեկտրոնիկա, 

ինքնաթիռի մոդելներ, Մայաների ցեղի քաղաքակրթությունը և Զատկի կղզին։ Գրողը 

տարված էր աստղագիտությամբ, մասնավորապես արեգակնային բծերի պարբերական

 ճառագայթմամբ։ Շատ էր կարդում, սիրելի ստեղծագործությունը  Ժյուլ Վեռնի  «Խորհրդավոր Կղզին» է։

Խոսքի մշակույթ: Առաջադրանք:Անկեղծ լի

նելու սովորությունը

Ռազմական փորձի մի հայտնի վարպետի մոտ եկավ մի շատ վախկոտ մարդ ևխնդրեց, որ վարպետն իրեն սովորեցնի Խիզախություն: Վարպետը մի ակնթարթնայեց այդ մարդուն և հայտարարեց իր որոշման մասին.

– Ես կսովորեցնեմ քեզ միայն այն բանից հետո, երբ դու մեկ ամիս շարունակկապրես մի խոշոր մեգապոլիսում, և ամեն անգամ երբ ճանապարհիդ մարդկհանդիպես, բարձրաձայն, բացահայտորեն և դիմացինի աչքերի մեջ նայելովկհայտարարես, որ դու վախկոտ ես:

Մարդը շատ հուսահատվեց՝ նրան այս առաջադրանքը անհաղթահարելի էրթվում: Նա մի քանի օր անցկացրեց տրտմության և մտածմունքների մեջ, սակայնվախկոտության հետ ապրելը նրա համար այնքան անտանելի էր դարձել, որ նաճամփա ընկավ դեպի մեգապոլիս, որպեսզի կատարի վարպետի տվածառաջադրանքը…

Սկզբում նա հանդիպելով ինչ-որ մեկի՝ ամաչում էր, կորցնում խոսելուունակությունը…, սակայն Ուսուցիչ-Վարպետի տված առաջադրանքը պետք էրկատարել, և նա ստիպված եղավ հաղթահարել իրեն: Ամեն մի նոր հանդիպմանը,երբ նա պատմում էր անցորդներին իր վախկոտության մասին, նրա ձայնն ավելիխրոխտ ու բարձր էր հնչում, և ահա եկավ մի պահ, որ մարդը իրեն բռնեց այնմտքի վրա, որ այլևս ոչնչից չի վախենում, և ինչքան երկար է նա շարունակումկատարել վարպետի հանձնարարությունը, այնքան ավելի էր համոզվում, որվախը լքել է իրեն…

Մեկ ամիսը անցավ… Մարդը վերադարձավ վարպետի մոտ, ցածր խոնարհվեցնրան ու անկեղծորեն ասաց.

– Շնորհակալ եմ, ուսուցիչ: Ես սերտեցի քո տված դասը: Հիմա ես այլևս վախչունեմ… Բայց ինչպե՞ս դու իմացար, որ այդ հանձնարարությունը ինձ կօգնի:

Ինչ պատասխանեց ուսուցիչը

Առաչադրանք

                                                           

Վերջնագիծ-տարեվերջ
Շարքացան-ողնաշար
Երանգապնակ-բազմերանգ
Բացուղուփ-դռնբաց
Տնորեն-հյուրատուն
Գրքասեր-սեվագիր,ուղղագիր
Խեղդամահ-ջրախեղտ
Դարաշրջան-ոսկեդար
Դարձերես-վերադարձ
Շնորհազրկում-բազմաշնորհ
Խաբեպատիր-հուսախաբ
Օղակաձև-ականջող
Վարչակարգ-ձիավար
Խնդրագիրք-բծախնդիր
Սիրատենչ-ազգասեր
Տարուբերում-բեռնատար
Նկարազարդ-ջրանկար
Լսափոխ-ասուլիս
Խոսակցություն-ուրբաթախոս
Անչափահաս-լայնաչափ
Վառելահեղուկ-բոցավառ
Հարսնատես-ջրահարս
Շնչասպառ-երկարաշունչ
Նվիրագործել-հուշանվեր
Տանջամահ-հոգնատանջ
Դիմանկար-գեղեցկադեմ
Հնձատեղ-խոտհունձ
Կետագիծ-վերջակետ
Աշխարհամարտ-ջրաշխարհ
Պաստառապատ-գունապաստառ
Ժպտերես-լայնաժպիտ
Ծածկագիր-բռդածածկ
Գունազարդ-դարչնագույն
Սյունազարդ-հենասյուն
Արնաներկ-դառնարուն
Փորցադաշտ-մահափորձ











Թելադրություն

Վագոնախցիկի միփեղկ դուռը աղմուկով ու ճռնչյունով հետ գնաց:Ուղեվորները գիտեին,գալիս են ճամպրուկները ստուգելու:Թուրքական՝մաքսատան աշխատողները մանրազնին ստուգում էին զբոսաշրջիկների ճամպրուկները ու ուսապարկեր:Բոլորը կանգնած նայում էին՝սրտներում ինչ որ վախ,իսկ եթե հուշանվերներից մեկը անթույլատրելի համարեն:
- Մի դանդաղեք երիտասարդ,_ասաց կրկնակզակ Թուրք պաշտոնյան:
       Ապա վերցնելով բանալին՝ինքը  բացեց ճամպրուկը:Կապարիչը բարցրացրեց ու,նրա հոնքերը վեր թռան,թարթիչները թռթռացին,աչքերը չռվեցին ու  քիչ էր մնում դուրս պոռթկային ակնակապիճներից:Շրջապատի մարդիկ՝տատամսած իրար նայեցին:Ճամպրուկն ամբողչությամբ մարդկային ոսկորներով էր լցված:
        Վանեցի Գեվորգի թոռը՝Միհրանը պապի աճյուն էր տեղափոխում Հայաստան:

          Երբ տուն հասավ տատը պատից իջեցրեց նախշուն գորգը,պարկի պարունակությունը դատարկեց վրան ու չկարողացավ փղծկոցը զսպել:Լալիս էր՝ մխկտալով:Անթեղված մոխիր էր, որ բոցկլտաց նոր թափով:







Առաչադրանք

                                                                                                                                                                                                               Վարժություն.1

Մանկավարժներ,գործարքներ,փոքրատառեր,գրագրեր,պահանջատերեր,աշխատատերեր,սարալանջեր,ջրավազաններ,արժեթղտեր,նիզակակիրներ:


Վարժություն.2

1.Ամպերը-ուղղական հոլով
2.Ամպերը-ուղղական հոլով
3.Որդուն-տրական
4.որդուն-տրական
5.ծաղկի-սեռական հոլով
6.ծաղկի-սեռական հոլով



Վարժություն.3
1.Վարդանի քրոջ սիրտը վիրահատեցին:
2.Ճանապարհին Վարդանի քրոջը հանդիպեց մի ցանոթ տղամարդ:

3.Վարդանը պատռեց Անիի նկարը:











Առաչադրանք

Վարժ․ 3
Դժբախտ
Տձև
Արտասահման
Նախաճաշ
Ներամփոփ
Անդրադարձ
Չկամ
Տրամագիծ
Բաղաձայն
Մակբայ
Ապաբախտ
Հակաթույն
Ստորաքարշ
Ենթավարպետ
Մականուն
Ընդարձակ
Անդրադարձ
Ներամփոփ
Գերակշիռ
Ցմահ
Առձեռն
Փոխարքա
Ապերախտ
Տկար
Թերուս
Դժկամ
Նախահայր
Ցպահանջ
Բացահայտ
Գերխնդիր


Ես կինո ֆոտոի եմ գնում 7-րդ  դասարանից երբ նոր դպրոցից տեղափոխվեցի Մայր  դպրոց,
և այդ ժամանկ պետք է ընտրեի մասնագիտական գործունեություն,այնտեղ կար կինո ֆոտո,թաթերական,համակարգչային մոնաժ ես ընտրեցի կինո ֆոտոն,և սկսեցի զբաղվե այդ մասնագիտիտությամբ;



Հետո երբ որ ավարտեցի 9-րդ դասարանը ես տեղափոխվեցի Գեղարվեստի ավագ դպրոց որտեղ շարունակեցի սովորել կինո ֆոտո իսկ հիմա ես  պրակիկա armenpress-ում:























 















Հաղարծնի ամենահին ընկուզենի

Աշխարհիամենագեղատեսիլյոթանկյուններիցմեկըայնձորահովիտնէ, որնկածէԴիլիջանքաղաքիցտասնութկիլոմետրհյուսիս, ևուրգտնվումէՀաղարծնիվանքը:Այստեղ 1281 թվականինկառուցվածՍուրբԱստվածածինեկեղեցուկողկինմիընկուզենիէաճում, որըեկեղեցունհասարակակիցէ՝ 700 տարեկան:
Ավանդություննասումէ, որայդտաճարըկառուցողվարպետըսովորությունէունեցելիրկառուցածշենքերիկողքինընկւզենիտնկել:
-Շենքըչմնաց, ծառըկմնա, ծառըչմնաց, ենքըկմնա-սիրումէկրակելվարպետը:-«Տաճրըմարդուհոգինէքաղցրացնում, ընկուենին՝բերանը»:
Եվհիմաանանունվարպետիհիշատակըհավերժացնումենքարեևկանաչհուշարձանները:

Հաղարծին, 10-րդ դարի հայկականվանքայինհամալիր ՀՀ Տավուշի մարզում, Դիլիջան քաղաքից 18 կմհեռավորությանվրա։
Պատմություն
Հաղարծինվանքըվերանորոգվածվիճակում
Վանքայինհամալիրըկառուցվելէ 10-13-րդդարերիընթացքում։Վանքիմասինտեղեկություններէտալիս Կիրակոս Գանձակեցին։Ծաղկումէապրել XII դարիվերջին – XIII դարիսկզբին՝ԽաչատուրՏարոնացուառաջնորդությանժամանակ։Որպեսուսումնագիտականկենտրոնհիշատակվումէ (Կոստանդին Դ,Ստեփանոս Օրբելյան) XIII դարիառաջատարմշակութայինկենտրոններիշարքում։
Քարե-շինություն
կանաչ-ընկուզենի
«Տաճրըմարդուհոգինէքաղցրացնում, ընկուենին՝բերանը» : Տաճարմտնելիսստանոմ էսհոգեվորքաղցրություն,  իսկ, արդենընկուզենինբերանըայսինքնբարիքէ:
Դիլիջան, Հաղարծնիվանքը, ՍուրբԱստվածածինեկեղեցի, 1281 թվական,  տասնութկիլոմետր, 700 տարեկան:

Շարգացան –ողնաշար,  ատամնաշար
Երանգապնակ-կապտերանգ, երփներանգ
Բացուխուփ-դռնբաց
Տնօրեն-հյուրատուն
Գրքասեր-մատենագիր, ուղղագիր
Խեղդամահ-ջրախեղթ,
Դարձերես-տարեդարձ,
Դարաշրջան-վերադարձ, ոսկոդարձ
Շնորհազրկում-բազմաշնորհ, մենաշնոր
Խաբեպատիժ-հուսախափ
Օղակաձև-ականջող
Վարչակարգ-հողմվար,ձիավար
Խնդրագիրք-բազմախնդիր,
Սիրատենչ-գրքասեր, հայրենասեր
Տարուբերում-ջրատար
Նկարազարդ-բնանկար, դիմանակր
Լսափող-ասուլիս
Խոսակցություն-բարեքոս, շատախոս
Անչափահաս-հարթաչափ
Վարելահեղուկ-դրուվառ, բոցավառ
Հարսնատես-ջրահարս
Շնչասպառ-երկարաշունչ
Նվիրագործել-հուշանվեր, ազգանվեր
Տանջամահ-հողմատանր
Դիմանակր-գեղեցկադեմ
Հնձատեղ-խոտհունձ
Կետագիծ-միջակետ, ստորակետ
Աշխարհամարտ-ջրաշխար
Պաստառապատ-գունածաստառ
Ժպտերես-բազմաժպիտ
Ծացկագիր-թիթեղածածկ
Գունազարդ-դարչնագույն
Սյունազարդ-ամրասյուն, ելեկտրասույն

Վարժություն 1։
Ո՞րտարբերակումենճիշտնշվածհայերենիգրային
շրջանիզարգացմանփուլերը։
1. գրաբար (5-9-րդդդ.), միջինհայերեն
(10-17-րդդդ.),
աշխարհաբար (18-րդ
դարիցմինչեւմերօրերը)
2. գրաբար (5-11-րդդդ.), միջինհայ
երեն (12-16-րդդդ.), աշխարհաբար (17-րդ
դարիցմինչեւմերօրերը)
3. գրաբար (5-10-րդդդ.), միջինհայ
երեն (11-16 դդ.), աշխարհաբար (17-րդ
դարիցմինչեւմերօրերը)
4. գրաբար (5-12-րդդդ.), միջինհայ
երեն (13-17-րդդդ.), աշխարհաբար (18-րդ
դարիցմինչեւմերօրեր)
Վարժություն 2։
Ո՞րլեզվաընտանիքինէպատկանումհայերենը:
իբերակովկասյան
դրավիդյան
հնդեվրոպական
ֆիննաուգրական
Վարժություն 3։
Գրերիստեղծումիցհետոհայերենըզարգացմանքանի՞
փուլէանցել:
1. հինգ
2. չորս
3. երեք
4. երկու

Վարժություն 1։
Ո՞վէՄեսրոպՄաշտոց
իմասինվարքգրել:
1. ԵզնիկԿողբացի
2. Ագաթանգեղոս
3. ՄովսեսԽորենացի
4. Կորյուն
Վարժություն 2։
Նշվածներիցո՞վՄաշտոց
իհետվերջնականապես
ձեւավորեցհայերենիայբուբենը:
1. Փավստոս
2. Ստեփանոս
3. Հռոփանոս
4. Հովսեփ
Վարժություն 3։
Հայոցո՞րարքայիօրոքենստեղծվելգրերը:
1. Արշակ
2. Վարազդատ
3. Պապ
4. Վռամշապուհ
Վարժություն 4։
Ո՞վէրՄաշտոցիօրոքհայոցՀայրապետը:
1. Գրիգոր
2. Արիստակես
3. Սահակ
4. Վրթանես
Վարժություն 5։
ԱյբուբեննստեղծելուցհետոՄաշտոցնո՞ւմհետսկսեց
թարգմանելՍուրբգիրքը։
1. ԿորյունիեւՄովսեսԽորենացու
2. ՀովսեփՊաղնացուեւՀովհանԵկեղյացու
3. ՀռոփանոսիեւՀաբելի
4. ԿորյունիեւՀռոփանոսի

19.02.2014(Թելադրություն)
Վագոնախցիկի միափեղկ դուռը աղմուկով ու ճռնչյունով հետ գնաց:Ուղևորները գիտեին՝ գալիս էին ճամպրունկները ստուգելու:Թուրքական մասքսատան աշխատողները մանրազնին ստուգում էին զբոսաշրջիկների ճամպրուկներն ու ուսապարկերը:Բոլորը կանգնած նայում էին սրտներում, ինչ-որ վախ, իսկ եթե հուշանվերներից մեկը անթույլատրելի՞ համարեն:
-Մի՜ դանադղեք երիտասարդ,-ասաց կրկնակզակ թուրք պաշտոնյան:
Ապա վերցնելով բանալին՝ ինքը բացեց ճամպրուկը:Կափարիչը բարցրացրեց ու նրա հոնքերը վեր թռան թարթիչները թրթռացին, աչքերը չռվեցին ու քիչ էր մնուն դուրս պոռթկային ակնակապիճներից: Շրժապատի մարդիկ տատամսած իրար նաեցին:Ճամպրուկն ամբողջությամբ մարդկային ոսկորներով են լցված:Վանեցի Գևորգի թոռը՝ Միհրանը պապի աճյունն էր տեղափողում Հայաստան:
Երբ տուն հասավ տատը պատից իջեցրեց նախշուն գորգը պարկի պարունակությունը, դատարկեց վրան ու չկարողացավ փղցկոցը զսպել:Լալիս էր մխկտալով:

Պիզա հինավուրցքաղաքը գտնվում է Տոսկանայում Իտալիայի պատմականմարզերից մեկում:Պիզայում հիացմունք պարգևող ու իրաենց չնաշխարհիկ գեղեցկությամբ հոգիդ թրթռացող տեսարժան վայրեր շատ կան, բայց նրանց մեջ ակնբախ պսակ է թեք աշտարակը:Երկնակարկառ աշտարակը բարձրանում է բոլորաձև և ունի ութ հարկ:Տաճարի կառուցման ժամանակ՝ տասներկուերորդ դարում, Պիզան վերելք էր ապրում, և կառուցման համար ակնհայտորեն ոչինիչ չի խնայել:Երուսաղեմի մոտից Գողգոթա սարից հազար հինգ հարյուր տակառ հող հինգ հարյուր նավով տեղափողվել է և փռվել տաճարի բակում՝ այն սրբագործելու համար:
Սակայն ժամանակի ընթացքում այս հոյակապ ուղղաձիգ կառույցն սկսեց աննկատելիորեն թեքվել, և սկսեցին տարաբնույթ եղրակացւթյուններ անել:Ոմանք նույնիսկ պնդոում էին, որճարտարապետը դիտավորյալ է թեքություն տվել, որ ճարտարապետը դիտվորյալ է թեքություններ տվել, որ ապշեցի աշխարհին:

Ջրային Շուշանի Լեգենդը(Թարգմանություն)
Կա մի գեղեցիկ լեգենդ Ջրային Շուշանների մասին:Թավուտ անտառի մոտ գտնվող բարձր ժայռի վրա գտնվում է շատ գեղեցիկ դղյակ:Դրա մոտ կար մի լճակ որտեղ ապրում էր չար ոգի Նիքսան ում մոտ ծառայում էին 2 հրաշագործ  ջրահարս:Ջրահարսերը հաճախ էինն գալիս դիտելու դղյակում կատարվող տոնախմբությունները և այստեղ նրանք ծանոթացան 2 ասպեսի հետ և սիրահարվեցին նրանց:Նիքսան թույատրել էր նրանց զբոսնել այգում և դղյակում, սակայան  վերադառնալ կեսգիշերց ոչ ուշ:Նիքսան երբ իմացավ ջրահարսերի սիրո մասին, կատաղեց վրդոհվված այն բանից որ նրանք ուզուն են լքել համուն մարդկանց:Եվ որոշեց պատժել նրանց սիրո համար:Նա ծածուկ ժամի սլաքները 1 ժամ ետ տվեց:Ջրահարսերը ուրախ զրուցում էին ասպետների հետ քանի ու դեռ ժամը 11էր:Եվ հանկարծ լսեցին թե ինչպես են եկեեղեցու զանգերը ազդարարում կեսգիշերը:Խեղճ ջրահարսերըվազեցին դեպի լճակըԱսպետները նետվեցին նրանց ետեվից ,բաց չհասցրեցին փրկել:Երբ Նրաք հասան լճակին տեսան որ այն տեղում  որտեղ 1 րոպե առաջ ջրահարսերի սպիտակ զգեսներն էին հայտնվել էին 2 գեղեցիկ ջրային շուշան:Երկար ծաղկեցին ջրային շուշանները, երկար թաղծեցին ասպետները իրենց սիրո համար:Սպետները գնացին ավետյան երկիր և չվերադարցան :Այդ ժամանակից լճակը սկսեց չորանալ ջուրը չհերիքեց ծեր Նիքսաին և նա խեղտվեց :

Վարժություն 4
ա)Ինքնաթիռ, բայրեջք, հոծ բազմություն, նեոնային լույսեր, ծաղկեփնջեր, համբույրներ, այրող հայացք, հիշողություններ, անցյալի բեռ, հույսի կամուրջներ:
բ)Զբոսայգի, ծառոուղի, հանդիպում, ներել, այրող, կարոտ, զղջում, ուրախության արցունքներ, հավատարմություն, մեծահոգություն, լճակ, երջանկություն:

Աչքը բռնել-Չար աչկից զարկվել
Գլխին դնել-Երես տալ, լկտիացնել
Ծանր խոսք-նախատինք
Գլխի ճարը տեսնել-Դժվար անելանելի վիճակից ինքնուրույն դուրս գալ
Ինչպես ձուկը ջրում-Ինչպես մարդը իր տնում
Անորգանքի սյունին գամել-հրապարակորեն ամոթանք տալ
Կրակի շապիկ-Չարչարել, նեղել

Ուղեկցորդ
Հմայից
Ոսկեղեն
Գործոն
Զբաղմունք
Նստարան
Համեմունք
Լեզվանի
Դժբախտ
Նախաճաշ
Արտասահման
Անդրադարձ
Ներամփոփ
Տձև
Տրամագիծ
Հակաթույն
Ապաբախտ
Հակաթույն
Չկամ
Մակբայ
Մականուն
Անդրադաձ
Ընդարձակ
Ստորաքաշ
Ենթավարպետ
Ներամփոփ
Տկար
Ցմահ
Առձեռն
Թերուս
Բացահայտ
Դժկամ
Ղպահանջ


Մամիկոնյան նախարարը հապճեպ ու կողկանց զննեց խոստողին, և նորից բոլորը լռեցին:Հայրապետը մտահոգ շուրջն էր նայում և կարծես զննում մերթ կրականոցը որի մեջ հանգչում էին փայտերը մերթ պատերի մորթիները մերթ հատակին ճապաղած վագրերին ու բազմաստեղնյան աշտանակը որի բոլորակ ափսեում սևացել էր ողջ  գիծեր յուղի մոջ թաթաղված պատրույգը:Որմնախորշի գրադարակից նրան էին նայում մատյանները փղոսկրյա կաղմով ոսկողոծ ու  ակնազարդ:Նայում էր հազարապետը աշխույժ եռանդի ու սուր մտքի տեր այդ մարդը և սիրտը մղկում էր թաղիծը խեղդում թր կոկորդը:


Դպրոցում դպրոցում Պիկասոյին  հաճախ էին պատժում ուղարկելով մեկուսարան,նրա ուսուցիչների նկատմամբ վատ վերաբերմունքի պատճառով:    Դա սպիտակ պատերով և նստարաներով սեյնակ էր,որտեղ նստում և մտածում էր իր վարքի մասին:Ապագա նկարիչը այս հնարավորությունը,  


Պիկասոն – ոչ միայն նկարիչ էր:
՚ՙՙՙ՚՚՚Ես  միշտ անում եմ այն,ինչը  չեմ կարողանում,որպեսզի սովորեմ:Չնայած նա հայտնի է իր նկարներով ,նա փորձեր եր անում քանդակագործության,կերամիկական և գրաֆիկակն աշխատանքներում:Նա նույնիսկ գումար էր վաստակում մի քաանի բալետային ներկայացումների համար պատրաստելով վարագույրեր,դեկորներ և կոստյումներ պատրաստելով:Պիկասոն գրել է բանաստեղծություններ և հեղինակն է երկու պիեսի:

Եթե ես գնայի բանակ,կդառնյի գեներալ,բայց ես գնացի նկարչության և դարձա պիասո:Նրա մասին հավանաբար,նույնիսկ աշխարհի ամենխուլ անկյուններում:
XX դարի այդ ինքնատիպ հանճարի ստեղծագործությունը
Ոչ բոլորին էր դուր գալիս,սակայն տաղանդը չես թաքցնի, և նույնիսկ Պիկասոյի հակառակորդները չէին կարող նրան չհարգել:Նրա հաջողությունը կարելի է նախանձել.նրանից սովորելու շատ բան կա:

Վարժ.21

Օգնել,անգամ,ավագ,մուգ,գնաբուրգ,գինաբուրգ,գոգավոր,երգ,զուգել,
հոգի,տրտմաշուք,թագավոր,թարգմանել,ծագել,ծեգ,կարագ,հագնել,
տարեգ,պարգև,հոգնել,պատարագ,ձագ,սայթակել,շաղգամ,ծագար,
ձիգ,ճիգ,ճրագ,մարագ,մարգարե,մարգարիտ,նորոգել,շագանակ,շոգ,
ռգի,ոռոգել,սուք,վարագույր,ուրագ,փեղկ,փողք,փղձուք,քաշկռտուկ:


                                                     Վարժ.22

1.Անգամ,ավագ,զուգել,շոգ:

                                                    Վարժ.23

Աղոտք,արդար,արդեն,ընդհանուր,արդյոք,կարդալ,արդյունք,արթուն,
Բարդ,բերդ,բուրդ,գաղտնի,դադարել,դրդել,երդիկ,երդում,շքերթ,զարդ,
Վարդ,ընդամենը,ընդարմանալ,ընդունել,թատերական,լերդանալ,
Վարդապետ,լյարդ,խնդիր,անդամ,խորդուբորդ,խրթվիլակ,կենդանի,
Հաղորդել,նյարդ,նվարդ,լաջվարդ,որդի,սպրտել,վարդգես,փարդամ,
Օրիորդ,պայտ:


                               Վարժ.24

1.Անդամ,արդյոք,ընդհանուր,խորդանոց:
   


Խիկար Իմաստուն
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Խիկար Իմաստուն (Ախիկար, Աքաիկարոս, Խիկար) (ծննդյան և մահվան թթ. անհայտ), ապրել է մ. թ. ա. V դարում, Ասորեստանի Սենեքերիմ թագավորի ժամանակ, եղել նրա ատենադպիրը։
Խիկարի անվամբ մեզ է հասել «Պատմութիւն և խրատք Խիկարայ Իմաստնոյ» զրույցը, որը դարերի ընթացքում մեծ փոփոխություններ է կրել։ Այն պատմում է Խիկարի և իր քեռորդու՝ Նաթանի մասին։ Խիկարը որդեգրել, սնուցել է Նաթանին, մինչդեռ սա չարությամբ է հատուցել Խիկարին։ Բնագիրը զուգորդվում է հետաքրքրական արկածներով ու խրատներով։ Զրույցի հնագույն մի օրինակ (մ. թ. ա. V դ.), պապիրուսի վրա, արամեերեն, հայտնաբերվել է Էլեֆանտին կղզու հրեական համայնքում։ Զրույցը հիշվում է Աստվածաշնչում, վերապատմվումԵզովպոսի կենսագրության երկրորդ մասում։
Խիկարի հետ է առնչվում արաբական Լոխմանը։ Բնագիրն ամբողջական կամ հատվածաբար պահպանվել է ասորական, հայկական, արաբական, եթովպական, սլավոնական, վրացական, թուրքական խմբագրումներով։ Հայկական բնագիրը թարգմանվել է ասորերենից, V դարում։ Հայերեն խմբագրված տեքստի հատվածներ մեզ հասել են XI-XII դարերից, իսկ ձեռագիր ամբողջական օրինակ՝ XIV դարից։ Այն, միաժամանակ, հնագույնն է պահպանված բոլոր խմբագրումներից։ Հայերենից են ծագում սլավոնական, վրացական, թուրքական խմբագրումները։ Խիկարը տեղայնանալով՝ մեծ ժողովրդականություն է վայելել միջնադարյան Հայաստանում իբրև ազգային իմաստուն։ Նրա անվան շուրջ հյուսվել են առակներ ու զրույցներ։ Խիկարի զրույցն առաջին անգամ հայերեն տպագրվել է 1708 թվականին, «Պատմութիւն Պղնձէ քաղաքին» ժողովածուի մեջ և, այնուհետև, մինչև 1911 թ.-ը վերատպվել 14 անգամ։ 1968 թվականին հրատարակվել է Խիկարի գիտա-համեմատական բնագիրը՝ ընդգրկելով ավելի քան 100 ձեռագիր


Մի օր, երբ Խիկարը աշխատանքից հոգնած՝ ծառի ստվերի տակ հանգստանում էր, երևաց գյուղապետը:
Պապը հիվանդ էր, և ծանր ու տխուր մտքեր էին պաշարել Խիկարին:
- Դու ո՞վ ես, ինչացո՞ւ ես, որ ինձ տեսնելիս տեղիցդ վեր չես կենում,- ասաց գյուղապետը:
ճ Ես ոչինչ եմ,- պատասխանեց Խիկարը:
- Ի՞նչ է նշանակում ոչինչ,- Հարցրեց գյուղապետը զարմացած:
- Ոչինչը նշանակում է ոչինչ, իսկ դո՞ւ ով ես,- վիրավորված գյուղապետին դիմեց Խիկարը:
- Ես այս գյուղի պետն եմ, ապուշ, գյուղի պետը:
- Իսկ ի՞նչ պիտի լինես, եթե բարձրանաս:
- Քաղաքապետ:
- Իսկ հետո՞:
- Նահանգապետ:
- Հետո՞:
- Իշխան:
- Հետո՞:
- Հետո Թագավոր:
- Իսկ այդ բոլորից հետո՞:
- Հետո ոչինչ:
- Իսկ ես այդ ոչինչն եմ,- ասաց խիկարը հպարտ:
- Կորիր աչքիցս, դու արժանի չես արևի երեսը տեսնելու,- բարկացավ գյուղապետը:
- Դրա համար էլ ստվերի տակ եմ նստել,- ասաց Խիկարը:





Կար մի գեղեցիկ լեգենդ ջրաշուշանների մասին:  Թավուտ անտառի բարձր ժայռերի վրա կար մի գեղեցիկ ամրոց: Իսկ մոտակա լճակում ապրում էր չար ոգի՝ Նիկսան: Նրա մոտ ծառայում էին երկու հրաշագործ ջրահարսեր: Ջրահարսերը հաճախ էին մոտենում ամրոցին՝ դիտելու տոնախմբություններին: Այստեղ էլ նրանք ծանոթացան երկու աասպետի և սիրահարվեցին նրանց: Նիկսան թույլատրում էր նրանց զբոսնել այգում և ամրոցում՝ պայմանով, որ կեսգիշեին նրանք վերադառնան լճակ: Իսկ, երբ Նիկսան իմացավ նրանց սիրո մասին, բարկացա՝ վրդովված այն բանից, որ նրանք ուզում են լքել իրեն հանուն մարդկանց: Երը որոշեց նրանց սերը հատուցել պատժով: Նա գաղտնի ժամացույցի սլաքները ետ տվեց: Ջրահարսերը ուրախ ուրախ զրուցում էին ասպետների հետ, քանի որ դեռ գիտեին, թե ժամը տասնմեկն էր: Եվ հանկարծ լսեցին եկեղեցու զանգերը, որոնք ազդարարեցին կես գիշերը: Նրանք վազեցին դեպի լճակը: Ասպետները վազեցին նրանց ետևից, բայց չհասցրեցին նրանց փրկել: Երբ ասպետները հասան լճակին, տեսան որ այն տեղում, որտեղ մեկ րոպե առաջ ջրահարսերի սպիտակ զգեստներն էին, դրանց փոխարեն հայտնվել էին երկու սպիտակ ջրային լիլիա: Երկար ծաղկեցին ջրային լիլիաները և երկար թախծեցին ասպետները իրենց սիրեցյալների համար: Բայց աշնանա վերջին ծաղիկները թառամեցին: Ասպետները գնացին արշավի Ավետյաց երկիր: Լճակը ժամանակի ընթացքում չորացավ և ծեր Նիկսան առանց ջրի խեղդվեց այնտեղ: Այժմ այդ լճակն ամբողջովին չորացել է և ջրով չի պատվում նույնիսկ աշնանային տեղումների և գարնանային տեղատարափների վարարաումների ժամանակ:

Ռուսերեն
Упражнения по русскому языку

Вместо точек вставьте нужную букву.  И А Я У Ю                                                                                1. Ты часто смотрешь телевизор? 2. Эти студенты хорошо говорит по русски. 3. Книги лежтт на столе. 4. Что вы читаете? 5. Виктор и Анна отдыхают. 6. Студенты читает газеты. 7. Мои родители живут в Москве. 8. Джон любит читать детективы. 9. Рабочие строит школу. 10. Марина любит слушать музыку. 11. Антон делает уроки. 12. Они работает на заводе. 13. Я часто слушаю радио. 14. Студенты стоит в коридоре. 15. Друзья часто пишют мне письма.

1. Дополните предложения одним из данных слов.СЕЙЧАС ЗАВТРА

1. Марта завтра учит новые стихи. 2. Саша напишет пись- мо сейчас 3. Студенты сейчас решают задачи. 4. Виктор сейчас смотрит телевизор. 5. Я сейчас выучу новые слова. 6. Антон прочитает рассказ сейчас 7. Мы завтра решим эти задачи. 8. Анна сейчас читает журнал. 9. Иван сейчас сделает домашнее задание. 10. Лена пи- шет упражнение сейчас.

 3. Образуйте множественное число.

Модель: большой дом – большие дома Новый учебник, хорошая комната, большое окно, интересный фильм, синяя ручка, трудное упражнение, красный карандаш, старое здание, русская песня, старший брат, иностранный язык.

4.  Вместо точек вставьте нужное прилагательное. Составьте вопросы и ответы по модели. Используйте прилагательные: новый, интересный, английский, трудный, домашний, младший.

Модель: Мы изучаем … язык. – Мы изучаем русский язык. – Какой язык вы изучаете? – Русский. 1. Анна читает интересные журнал. 2. Виктор делает домашнее задание. 3. Студенты пишут … диктант. 4. Преподаватель объясняет студентм урок. 5. У меня есть млатшие сестра. 6. Я не знаю английский язык.

   5.Задайте вопросы по модели.

Модель: Виктор читает по-русски хорошо. – Как Виктор читает по- русски?

1. Анна говорит по-английски плохо.как Анна говорит по-английски?  

2. Рашид читает по-русски медленно. как Рашид читает  по-русски?

3. Студенты отвечают урок правильно.как студент атвичал на урок? 

4. Борис понимает текст хорошо.

 5. Мария говорит громко. 

6. Денис читает текст тихо.

6.  Ответьте на вопросы.

Модель: Как он говорит по-русски? (правильно) – Он говорит по-русски правильно. 1

. Как Мария читает текст? (медленно) 2. Как Омер повторяет слова? (громко и правильно) 3. Как студентка рассказывает текст? (быстро) 4. Как студенты слушают преподавателя? (внимательно) 5. Как студент знает алфавит? (плохо) 6. Как мы говорим по-русски? (хорошо).

7. Напишите антонимы по модели.

Модель: Она читает хорошо, а я … – Она читает хорошо, а я плохо.

1. Анна читает быстро, а Виктор медлено . 2. Мария читает тихо, а Борис … . 3. Я знаю урок хорошо, а мой друг … . 4. Вы рассказываете диалог правильно, а они … . 5. Денис говорит по-русски плохо, а его брат … . 6. Он говорит по- русски медленно, а она … .7.Ты слушаешь преподавателя внимательно, а я … .

      8.Поставьте глаголы в прошедшее время.

Модель: он читает – он читал

1. она спрашивает –она спрашвал

2. я думаю −я двумл

3. мы отвечаем −мы отвечали

4. он повторяет –

5. вы говорите –

6. ты смотришь −

7. они живут −

  9.   Напишите предложения в прошедшем времени по модели.

Модель: Он повторяет правило. – Он повторял правило.

1. Преподаватель спрашивает, а студенты отвечают. 2. Моя сестра читает журнал. 3. Студенты хорошо пишут диктант и читают текст. 4. Мы говорим, а преподаватель слушает. 5. Днём вы обедаете. 6. Я повторяю новые глаголы. 7. Вечером моя подруга слушает музыку. 8. Дома студенты отдыхают и смотрят телевизор.

10.Напишите текст в прошедшем времени.

На уроке мы читаем текст и учим новые слова. Потом преподаватель спрашивает, а студенты отвечают. Игорь отвечает правильно, он хорошо знает новые слова. Максим говорит громко, а Анна говорит тихо. Потом преподаватель объясняет новую тему. Мы хорошо понимаем, что говорит преподаватель. Мы повторяем глаголы и пишем диктант. Все студенты работают хорошо.

իրավունք

Հ.Հ.Սահմանադրություն

ԳԼՈՒԽ 2
ՄԱՐԴՈՒ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱՑՈՒ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԸ ԵՎ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Հոդված 14. Մարդու արժանապատվությունը՝ որպես նրա իրավունքների ու ազատությունների անքակտելի հիմք, հարգվում եւ պաշտպանվում է պետության կողմից:

Հոդված 14.1. Բոլոր մարդիկ հավասար են օրենքի առջեւ:

Խտրականությունը, կախված սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, էթնիկական կամ սոցիալական ծագումից, գենետիկական հատկանիշներից, լեզվից, կրոնից, աշխարհայացքից, քաղաքական կամ այլ հայացքներից, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելությունից, գույքային վիճակից, ծնունդից, հաշմանդամությունից, տարիքից կամ անձնական կամ սոցիալական բնույթի այլ հանգամանքներից, արգելվում է:

Հոդված 15. Յուրաքանչյուր ոք ունի կյանքի իրավունք: Ոչ ոք չի կարող դատապարտվել կամ ենթարկվել մահապատժի:

Հոդված 16. Յուրաքանչյուր ոք ունի անձնական ազատության եւ անձեռնմխելիության իրավունք։ Մարդուն կարելի է ազատությունից զրկել օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով: Օրենքը կարող է նախատեսել ազատությունից զրկում միայն հետեւյալ դեպքերում՝

 1) անձը դատապարտվել է հանցագործություն կատարելու համար իրավասու դատարանի կողմից.

 2) անձը չի կատարել դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած կարգադրությունը.

3) օրենքով սահմանված որոշակի պարտականությունների կատարումն ապահովելու նպատակով.

 4) առկա է հանցագործություն կատարած լինելու հիմնավոր կասկած, կամ երբ դա անհրաժեշտ է անձի կողմից հանցագործության կատարումը կամ այն կատարելուց հետո նրա փախուստը կանխելու նպատակով.

 5) անչափահասին դաստիարակչական հսկողության հանձնելու կամ իրավասու այլ մարմին ներկայացնելու նպատակով.

 6) վարակիչ հիվանդությունների տարածումը կանխելու նպատակով կամ հոգեկան հիվանդ, գինեմոլ, թմրամոլ կամ թափառաշրջիկ անձանցից բխող  հասարակական վտանգը կանխելու նպատակով.

 7) Հայաստանի Հանրապետություն անձի անօրինական մուտքը կանխելու, նրան արտաքսելու կամ այլ պետության հանձնելու նպատակով։

Ազատությունից զրկված յուրաքանչյուր անձ իրեն հասկանալի լեզվով անհապաղ տեղեկացվում է պատճառների, իսկ քրեական մեղադրանք ներկայացվելու դեպքում՝ նաեւ մեղադրանքի մասին: Ազատությունից զրկված յուրաքանչյուր անձ իրավունք ունի այդ մասին անհապաղ տեղեկացնելու իր կողմից ընտրված անձին։

Եթե ձերբակալված անձը ձերբակալման պահից 72 ժամվա ընթացքում դատարանի որոշմամբ չի կալանավորվում, ապա նա ենթակա է անհապաղ ազատ արձակման:

Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի ազատությունից ապօրինի զրկման կամ ապօրինի խուզարկության դեպքում օրենքով սահմանված հիմքերով եւ կարգով պատճառված վնասի հատուցման: Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր ազատությունից զրկման կամ խուզարկության օրինականությունն ու հիմնավորվածությունը  բողոքարկելու վերադաս դատական ատյանում:

Մարդուն չի կարելի ազատությունից զրկել միայն այն պատճառով, որ ի վիճակի չէ կատարելու քաղաքացիաիրավական պարտավորությունները:

Մարդուն չի կարելի խուզարկել այլ կերպ, քան օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով:

Հոդված 17. Ոչ ոք չպետք է ենթարկվի խոշտանգումների, ինչպես նաեւ անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի։ Ձերբակալված, կալանավորված եւ ազատազրկված անձինք ունեն մարդասիրական վերաբերմունքի եւ արժանապատվության հարգման իրավունք:

Մարդուն չի կարելի առանց իր համաձայնության ենթարկել գիտական, բժշկական եւ այլ  փորձերի:

Հոդված 18. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների եւ ազատությունների  դատական, ինչպես նաեւ պետական այլ մարմինների առջեւ իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների իրավունք:

Յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքները եւ ազատություններն օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով պաշտպանելու իրավունք։

Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության համար օրենքով սահմանված հիմքերով եւ կարգով ստանալու մարդու իրավունքների պաշտպանի աջակցությունը:

Յուրաքանչյուր ոք, Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերին համապատասխան, իրավունք ունի իր իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության խնդրով դիմելու մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության միջազգային մարմիններին։

Հոդված 19. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր խախտված իրավունքները վերականգնելու, ինչպես նաեւ իրեն ներկայացված մեղադրանքի հիմնավորվածությունը պարզելու համար հավասարության պայմաններում, արդարության բոլոր պահանջների պահպանմամբ, անկախ եւ անկողմնակալ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում իր գործի հրապարակային քննության իրավունք:

Հանրության բարքերի, հասարակական կարգի, պետական անվտանգության, դատավարության մասնակիցների անձնական կյանքի կամ արդարադատության շահերի պաշտպանության նկատառումներով լրատվության միջոցների եւ հասարակության ներկայացուցիչների մասնակցությունը դատական քննության ընթացքում կամ դրա մի մասում կարող է արգելվել։

Հոդված 20. Յուրաքանչյուր ոք ունի իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունք: Օրենքով նախատեսված դեպքերում իրավաբանական օգնությունը ցույց է տրվում պետական միջոցների հաշվին։

Յուրաքանչյուր ոք ունի ձերբակալման, խափանման միջոցի ընտրման կամ մեղադրանքի առաջադրման պահից իր ընտրությամբ պաշտպան ունենալու իրավունք:

Յուրաքանչյուր ոք  ունի իր նկատմամբ կայացված դատավճռի՝ օրենքով սահմանված կարգով վերադաս դատարանի կողմից վերանայման իրավունք:

Յուրաքանչյուր դատապարտյալ ունի ներման կամ նշանակված պատիժը մեղմացնելու խնդրանքի իրավունք:

Տուժողին պատճառված վնասը հատուցվում է օրենքով սահմանված կարգով:

Հոդված 21. Հանցագործության համար մեղադրվողը համարվում է անմեղ, քանի դեռ նրա մեղավորությունն ապացուցված չէ օրենքով սահմանված կարգով՝ դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով:

Մեղադրյալը պարտավոր չէ ապացուցել իր անմեղությունը: Չփարատված կասկածները մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի:

Հոդված 22. Ոչ ոք պարտավոր չէ ցուցմունք տալ իր, ամուսնու կամ մերձավոր ազգականների վերաբերյալ: Օրենքը կարող է նախատեսել ցուցմունք տալու պարտականությունից ազատվելու այլ դեպքեր:

Արգելվում է օրենքի խախտմամբ ձեռք բերված ապացույցների օգտագործումը:

Արգելվում է նշանակել ավելի ծանր պատիժ, քան կարող էր կիրառվել հանցագործության կատարման պահին գործող օրենքով:

Մարդուն չի կարելի հանցագործության համար մեղավոր ճանաչել, եթե արարքի կատարման պահին գործող օրենքով այն հանցագործություն չի համարվել:

Արարքի պատժելիությունը վերացնող կամ պատիժը մեղմացնող օրենքն ունի հետադարձ ուժ:

Պատասխանատվություն սահմանող կամ պատասխանատվությունը խստացնող օրենքը հետադարձ ուժ չունի:

Ոչ ոք չի կարող կրկին անգամ դատվել նույն արարքի համար։

Հոդված 23. Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի, որպեսզի հարգվի իր անձնական ու ընտանեկան կյանքը:

Առանց անձի համաձայնության նրա վերաբերյալ չի կարելի հավաքել, պահպանել, օգտագործել կամ տարածել այլ տեղեկություններ, քան նախատեսված է օրենքով: Արգելվում է անձին վերաբերող տեղեկությունների օգտագործումն ու տարածումը, եթե դա հակասում է տեղեկությունների հավաքման նպատակներին կամ չի նախատեսված օրենքով:

Յուրաքանչյուր ոք ունի պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում իրեն վերաբերող տեղեկություններին ծանոթանալու իրավունք:

Յուրաքանչյուր ոք ունի իր մասին ոչ հավաստի տեղեկությունների շտկման եւ իր մասին ապօրինի ձեռք բերված տեղեկությունների վերացման իրավունք:

Յուրաքանչյուր ոք ունի նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների, փոստային, հեռագրական եւ այլ հաղորդումների գաղտնիության իրավունք, որը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով, դատարանի որոշմամբ:

Հոդված 24. Յուրաքանչյուր ոք ունի բնակարանի անձեռնմխելիության իրավունք: Արգելվում է մարդու կամքին հակառակ մուտք գործել նրա բնակարան, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի:

Բնակարանը կարող է խուզարկվել միայն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով՝ դատարանի որոշմամբ:

Հոդված 25. Հայաստանի Հանրապետությունում օրինական հիմքերով գտնվող յուրաքանչյուր ոք ունի Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ազատ տեղաշարժվելու եւ բնակավայր ընտրելու իրավունք:

Յուրաքանչյուր ոք ունի Հայաստանի Հանրապետությունից դուրս գալու իրավունք:

Յուրաքանչյուր քաղաքացի եւ Հայաստանի Հանրապետությունում բնակվելու իրավունք ունեցող յուրաքանչյուր ոք ունի Հայաստանի Հանրապետություն վերադառնալու իրավունք:

Հոդված 26. Յուրաքանչյուր ոք ունի մտքի, խղճի եւ կրոնի ազատության իրավունք։ Այս իրավունքը ներառում է կրոնը կամ համոզմունքները փոխելու ազատությունը եւ դրանք ինչպես միայնակ, այնպես էլ այլոց հետ համատեղ քարոզի, եկեղեցական արարողությունների եւ պաշտամունքի այլ ծիսակատարությունների միջոցով արտահայտելու ազատությունը։

Այս իրավունքի արտահայտումը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով, եթե դա անհրաժեշտ է հասարակական անվտանգության, առողջության, բարոյականության կամ այլոց իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության համար:

Հոդված 27. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունք: Արգելվում է մարդուն հարկադրել հրաժարվելու իր կարծիքից կամ փոխելու այն:

Յուրաքանչյուր ոք ունի խոսքի ազատության իրավունք, ներառյալ՝ տեղեկություններ եւ գաղափարներ փնտրելու, ստանալու, տարածելու ազատությունը, տեղեկատվության ցանկացած միջոցով՝ անկախ պետական սահմաններից:

Լրատվամիջոցների եւ տեղեկատվական այլ միջոցների ազատությունը երաշխավորվում է։

Պետությունը երաշխավորում է տեղեկատվական, կրթական, մշակութային եւ ժամանցային բնույթի հաղորդումների բազմազանություն առաջարկող անկախ հանրային ռադիոյի եւ հեռուստատեսության առկայությունը եւ գործունեությունը։

Հոդված 27.1. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր անձնական կամ հասարակական շահերի պաշտպանության նկատառումներով իրավասու պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններին եւ պաշտոնատար անձանց դիմումներ կամ առաջարկություններ ներկայացնելու եւ ողջամիտ ժամկետում պատշաճ պատասխան ստանալու իրավունք:

Հոդված 28. Յուրաքանչյուր ոք ունի այլ անձանց հետ միավորումներ կազմելու, այդ թվում՝ արհեստակցական միություններ կազմելու եւ դրանց անդամագրվելու իրավունք:

Յուրաքանչյուր քաղաքացի ունի այլ քաղաքացիների հետ կուսակցություններ ստեղծելու եւ դրանց անդամագրվելու իրավունք:

Կուսակցություններ եւ արհեստակցական միություններ ստեղծելու եւ դրանց անդամագրվելու իրավունքներն օրենքով սահմանված կարգով կարող են սահմանափակվել զինված ուժերի, ոստիկանության, ազգային անվտանգության, դատախազության մարմինների ծառայողների, ինչպես նաեւ դատավորների եւ սահմանադրական դատարանի անդամի նկատմամբ:

Մարդուն չի կարելի հարկադրել անդամագրվելու որեւէ կուսակցության կամ միավորման:

Միավորումների գործունեությունը կարող է կասեցվել կամ արգելվել միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում՝ դատական կարգով:

Հոդված 29. Յուրաքանչյուր ոք ունի խաղաղ, առանց զենքի  հավաքներ անցկացնելու իրավունք:

Զինված ուժերում, ոստիկանությունում, ազգային անվտանգության, դատախազության մարմիններում ծառայողների, ինչպես նաեւ դատավորների եւ սահմանադրական դատարանի անդամների կողմից այդ իրավունքների իրականացման սահմանափակումներ կարող են նախատեսվել միայն օրենքով։

Հոդված 30. Հայաստանի Հանրապետության՝ տասնութ տարին լրացած քաղաքացիներն ունեն ընտրելու եւ հանրաքվեներին մասնակցելու, ինչպես նաեւ անմիջականորեն եւ կամքի ազատ արտահայտությամբ ընտրված իրենց ներկայացուցիչների միջոցով պետական կառավարմանը եւ տեղական ինքնակառավարմանը մասնակցելու իրավունք:

Օրենքով կարող է սահմանվել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն չունեցող անձանց՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններին եւ տեղական հանրաքվեներին մասնակցելու իրավունքը:

Ընտրել եւ ընտրվել չեն կարող դատարանի վճռով անգործունակ ճանաչված, ինչպես նաեւ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով ազատազրկման դատապարտված եւ պատիժը կրող քաղաքացիները:

Հոդված 30.1 Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներից ծնված երեխան Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի է: Յուրաքանչյուր երեխա, որի ծնողներից մեկը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի է, ունի  Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության իրավունք: Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության ձեռքբերման եւ դադարման կարգը սահմանվում է օրենքով:

Ոչ ոք չի կարող զրկվել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունից, ինչպես նաեւ քաղաքացիությունը փոխելու իրավունքից:

Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացուն չի կարելի հանձնել օտարերկրյա պետությանը, բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրերով նախատեսված դեպքերի:

Երկքաղաքացիություն ունեցող անձանց իրավունքները եւ պարտականությունները սահմանվում են օրենքով։

Հոդված 30.2. Քաղաքացիներն ունեն օրենքով սահմանված ընդհանուր հիմունքներով հանրային ծառայության ընդունվելու իրավունք:

Հանրային ծառայության սկզբունքները եւ կազմակերպման կարգը սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 31. Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու, տնօրինելու եւ կտակելու իր սեփականությունը։ Սեփականության իրավունքի իրականացումը չպետք է վնաս պատճառի շրջակա միջավայրին, խախտի այլ անձանց, հանրության եւ պետության իրավունքներն ու օրինական շահերը:

Ոչ ոքի չի կարելի զրկել սեփականությունից, բացառությամբ դատական կարգով՝ օրենքով նախատեսված դեպքերի:

Սեփականության օտարումը հասարակության եւ պետության կարիքների համար կարող է կատարվել միայն բացառիկ՝ գերակա հանրային շահերի դեպքերում, օրենքով սահմանված կարգով, նախնական համարժեք փոխհատուցմամբ:

Հողի uեփականության իրավունքից չեն oգտվում oտարերկրյա քաղաքացիները եւ քաղաքացիություն չունեցող անձինք, բացառությամբ oրենքով նախատեuված դեպքերի:

Մտավոր սեփականությունը պաշտպանվում է օրենքով:

Հոդված 31.1. Պետությունը պաշտպանում է սպառողների շահերը, իրականացնում օրենքով նախատեսված միջոցառումներ՝ ապրանքների, ծառայությունների եւ աշխատանքների որակի վերահսկողության ուղղությամբ:

Հոդված 32. Յուրաքանչյուր ոք ունի աշխատանքի ընտրության ազատություն:

Յուրաքանչյուր աշխատող ունի արդարացի եւ օրենքով սահմանված նվազագույնից ոչ ցածր աշխատավարձի, ինչպես նաեւ անվտանգության ու հիգիենայի պահանջները բավարարող աշխատանքային պայմանների իրավունք:

Աշխատողներն իրենց տնտեսական, սոցիալական եւ աշխատանքային շահերի պաշտպանության նպատակով ունեն գործադուլի իրավունք, որի իրականացման կարգը եւ սահմանափակումները սահմանվում են օրենքով:

Մինչեւ 16 տարեկան երեխաներին մշտական աշխատանքի ընդունելն արգելվում է։ Նրանց ժամանակավոր աշխատանքի ընդունման կարգը եւ պայմանները սահմանվում են օրենքով։

Հարկադիր աշխատանքն արգելվում է:

Հոդված 33. Յուրաքանչյուր ոք ունի հանգստի իրավունք: Առավելագույն աշխատաժամանակը, հանգստյան օրերը եւ ամենամյա վճարովի արձակուրդի նվազագույն տեւողությունը սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 33.1. Յուրաքանչյուր ոք ունի օրենքով չարգելված ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու իրավունք։

Շուկայում մենաշնորհ կամ գերիշխող դիրքի չարաշահումը եւ անբարեխիղճ մրցակցությունն արգելվում են:

Մրցակցության սահմանափակումը, մենաշնորհի հնարավոր տեսակները եւ դրանց թույլատրելի չափերը կարող են սահմանվել միայն օրենքով, եթե դա անհրաժեշտ է հանրության շահերի պաշտպանության համար:

Հոդված 33.2. Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի ապրելու իր առողջությանը եւ բարեկեցությանը նպաստող շրջակա միջավայրում, պարտավոր է անձամբ եւ այլոց հետ համատեղ պահպանել եւ բարելավել շրջակա միջավայրը:

Պաշտոնատար անձինք պատասխանատվություն են կրում բնապահպանական տեղեկատվությունը թաքցնելու կամ դրա տրամադրումը մերժելու համար:

Հոդված 34. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր եւ իր ընտանիքի համար բավարար կենսամակարդակի, այդ թվում՝ բնակարանի, ինչպես նաեւ կենսապայմանների բարելավման իրավունք: Պետությունն անհրաժեշտ միջոցներ է ձեռնարկում քաղաքացիների այս իրավունքի իրականացման համար:

Հոդված 35. Ընտանիքը հասարակության բնական եւ հիմնական բջիջն է:

Ամուսնական տարիքի հասած կինը եւ տղամարդը իրենց կամքի ազատ արտահայտությամբ ունեն ամուսնանալու ու ընտանիք կազմելու իրավունք: Ամուսնանալիս, ամուսնության ընթացքում, ամուսնալուծվելիս նրանք օգտվում են հավասար իրավունքներից:

Մայրության հետ կապված պատճառներով աշխատանքից ազատելն արգելվում է: Յուրաքանչյուր աշխատող կին հղիության եւ ծննդաբերության դեպքում ունի վճարովի արձակուրդի եւ նոր ծնված երեխայի խնամքի կամ երեխայի որդեգրման համար արձակուրդի իրավունք:

Հոդված 36. Ծնողներն իրավունք ունեն եւ պարտավոր են հոգ տանել իրենց երեխաների դաստիարակության, առողջության, լիարժեք ու ներդաշնակ զարգացման եւ կրթության համար:

Ծնողական իրավունքներից զրկելը կամ դրանց սահմանափակումը կարող է կատարվել միայն դատարանի որոշմամբ՝ օրենքով սահմանված կարգով եւ դեպքերում:

Չափահաս աշխատունակ անձինք պարտավոր են հոգ տանել իրենց անաշխատունակ եւ կարիքավոր ծնողների համար:

Հոդված 37. Յուրաքանչյուր ոք ունի ծերության, հաշմանդամության, հիվանդության, կերակրողին կորցնելու, գործազրկության եւ օրենքով նախատեսված այլ դեպքերում սոցիալական ապահովության իրավունք: Սոցիալական ապահովության ծավալն ու ձեւերը սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 38. Յուրաքանչյուր ոք ունի օրենքով սահմանված եղանակներով բժշկական օգնություն եւ սպասարկում ստանալու իրավունք:

Յուրաքանչյուր ոք ունի անվճար հիմնական բժշկական ծառայություններ ստանալու իրավունք: Դրանց ցանկը եւ մատուցման կարգը սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 39. Յուրաքանչյուր ոք ունի կրթության իրավունք:

Հիմնական ընդհանուր կրթությունը պարտադիր է, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի: Օրենքով կարող է սահմանվել պարտադիր կրթության ավելի բարձր մակարդակ:

Միջնակարգ կրթությունը պետական ուսումնական հաստատություններում անվճար է:

Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ինքնավարության սկզբունքները որոշվում են օրենքով:

Ուսումնական հաստատությունների ստեղծման եւ գործունեության կարգը սահմանվում է օրենքով:

Յուրաքանչյուր քաղաքացի ունի մրցութային հիմունքներով անվճար պետական բարձրագույն եւ այլ մասնագիտական կրթական հաստատություններում կրթություն ստանալու իրավունք՝ օրենքով սահմանված կարգով: Պետությունն օրենքով նախատեսված դեպքերում եւ կարգով ֆինանսական եւ այլ աջակցություն է ցուցաբերում բարձրագույն եւ այլ մասնագիտական կրթական ծրագրեր իրականացնող ուսումնական հաստատություններին եւ դրանցում սովորողներին:

Հոդված 40. Յուրաքանչյուր ոք ունի գրական, գեղարվեստական, գիտական եւ տեխնիկական ստեղծագործության ազատության, գիտության նվաճումներից օգտվելու եւ հասարակության մշակութային կյանքին մասնակցելու իրավունք:

Հոդված 41. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր ազգային եւ էթնիկական ինքնությունը պահպանելու իրավունք:

Ազգային փոքրամասնություններին պատկանող անձինք ունեն իրենց ավանդույթների, կրոնի, լեզվի եւ մշակույթի պահպանման ու զարգացման իրավունք:

Հոդված 42. Սահմանադրությամբ ամրագրված մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները չեն բացառում օրենքներով եւ միջազգային պայմանագրերով սահմանված այլ իրավունքներ եւ ազատություններ:

Յուրաքանչյուր ոք ազատ է կատարելու այն, ինչն արգելված չէ օրենքով եւ չի խախտում այլոց իրավունքները եւ ազատությունները: Ոչ ոք չի կարող կրել պարտականություններ, որոնք սահմանված չեն օրենքով:

Անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքները եւ այլ իրավական ակտեր հետադարձ ուժ չունեն:

Անձի իրավական վիճակը բարելավող, նրա պատասխանատվությունը վերացնող կամ մեղմացնող իրավական ակտերը հետադարձ ուժ ունեն, եթե դա նախատեսված է այդ ակտերով:

Հոդված 42.1. Մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները տարածվում են նաեւ իրավաբանական անձանց վրա այնքանով, որքանով այդ իրավունքներն ու ազատություններն իրենց էությամբ կիրառելի են դրանց նկատմամբ:

Հոդված 43. Մարդու եւ քաղաքացու՝ Սահմանադրության 23-25, 27, 28-30, 30.1-րդ հոդվածներով, 32-րդ հոդվածի երրորդ մասով ամրագրված հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները կարող են սահմանափակվել միայն օրենքով, եթե դա անհրաժեշտ է ժողովրդավարական հասարակությունում պետական անվտանգության, հասարակական կարգի պահպանման, հանցագործությունների կանխման, հանրության առողջության ու բարոյականության, այլոց սահմանադրական իրավունքների եւ ազատությունների, պատվի եւ բարի համբավի պաշտպանության համար:

Մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների ու ազատությունների սահմանափակումները չեն կարող գերազանցել Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պարտավորություններով սահմանված շրջանակները:

Հոդված 44. Մարդու եւ քաղաքացու առանձին հիմնական իրավունքներ ու ազատություններ, բացառությամբ Սահմանադրության 15, 17-22 եւ 42-րդ հոդվածներում նշվածների, կարող են օրենքով սահմանված կարգով ժամանակավորապես սահմանափակվել ռազմական կամ արտակարգ դրության ժամանակ՝ արտակարգ իրավիճակներում պարտավորություններից շեղվելու վերաբերյալ ստանձնած միջազգային պարտավորությունների շրջանակներում:

Հոդված 45. Յուրաքանչյուր ոք պարտավոր է օրենքով սահմանված կարգով եւ չափով մուծել հարկեր, տուրքեր, կատարել պարտադիր այլ վճարումներ:

Հոդված 46. Յուրաքանչյուր քաղաքացի պարտավոր է օրենքով սահմանված կարգով մասնակցել Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանությանը:

Հոդված 47. Յուրաքանչյուր ոք պարտավոր է պահպանել Սահմանադրությունը եւ օրենքները, հարգել այլոց իրավունքները, ազատությունները եւ արժանապատվությունը:

Արգելվում է իրավունքների եւ ազատությունների օգտագործումը սահմանադրական կարգը բռնի տապալելու, ազգային, ռասայական, կրոնական ատելություն բորբոքելու, բռնություն կամ պատերազմ քարոզելու նպատակով:

Հոդված 48. Տնտեսական, սոցիալական եւ մշակութային ոլորտներում պետության հիմնական խնդիրներն են`

1)  պաշտպանել եւ հովանավորել ընտանիքը, մայրությունը եւ մանկությունը.

2)  նպաստել բնակչության զբաղվածությանը եւ աշխատանքի պայմանների բարելավմանը.

3)  խթանել բնակարանային շինարարությունը, նպաստել յուրաքանչյուր քաղաքացու բնակարանային պայմանների բարելավմանը.

4)  իրականացնել բնակչության առողջության պահպանման ծրագրեր, նպաստել արդյունավետ եւ մատչելի բժշկական սպասարկման պայմանների ստեղծմանը.

5)  նպաստել երիտասարդության մասնակցությանը երկրի քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային կյանքին.

6)  խթանել ֆիզկուլտուրայի եւ սպորտի զարգացումը.

7)  իրականացնել հաշմանդամության կանխարգելման եւ բուժման ծրագրեր, խթանել հաշմանդամների մասնակցությունը հաuարակական կյանքին.

8)  նպաստել անվճար բարձրագույն եւ այլ մասնագիտական կրթության զարգացմանը.

9)  նպաստել գիտության եւ մշակույթի զարգացմանը.

10)  իրականացնել ներկա ու ապագա սերունդների բնապահպանական անվտանգությունն ապահովող քաղաքականություն.

11)  նպաստել ազգային եւ համամարդկային արժեքներին յուրաքանչյուրի ազատ հաղորդակցմանը.

12)  ապահովել տարեց մարդկանց արժանապատիվ կենսամակարդակը:

Պետությունը պարտավոր է իր հնարավորությունների շրջանակներում միջոցներ ձեռնարկել սույն հոդվածում ամրագրված խնդիրների իրականացման համար:
  

Ի՞նչ է տեռորիզմը

By Vahagnakanch

Տեռորիզմը` քաղաքական, կրոնական, կամ նմանօրինակ նպատակներից դրդված, քաղաքացիական բնակչության շարքերում բռնության կիրառումն է: Տեռորիզմը կարող է լինել երկու ձևի` ոչ-պետական և պետական: 

Երբ զինյալ անհատներ կամ խմբավորումներ, թեկուզ և քաղաքական արդարացի նպատակներից ելնելով, բիրտ ուժ են կիրառում անզեն և խաղաղ քաղաքացիների դեմ, նրանց արարքն անհերքելիորեն տեռորիստական է: 

Երբ պետությունը, քաղաքական նպատակներով, զինված ուժեր է ի գործ դնում իր կամ այլ պետության անզեն և խաղաղ քաղաքացիների դեմ, այդ արարքն անհերքելիորեն պետական տեռորիզմի դրսևորում է: 

Բռնի ուժի բոլոր դրսևորումները չեն, որոնք տեռորիստական կարող են համարվել: Ցանկացած անհատի, հավաքականության կամ ազգի հնարավորություն պետք է տրվի խաղաղ միջոցներով պաշտպանելու կամ հետապնդելու իր իրավունքներն ու շահերը:

Երբ զոհի, իրավազրկվածի առջև խաղաղ միջոցներով իր իրավունքները հետապնդելու կամ պաշտպանելու բոլոր ճանապարհները միտումնավոր կերպով և արհեստականորեն փակվում են, նա, այլընտրանքից զրկված, ստիպված դիմում է բռնի ուժի կիրառման։ Սա ամենևին էլ տեռորիզմ չէ, այլ արդարացի ազատագրական պայքար:

Դա արդարացի պայքար է մանավանդ այն պարագայում, երբ որպես թիրախ են ընտրվում ոչ թե խաղաղ քաղաքացիները, այլ իրավազրկող պետության զինված ուժերը, ներկայացուցիչներն ու այլ խորհրդանիշերը: Նման պարագաներում զինյալ միջոցի օգտագործման պատասխանատուն ոչ թե իրավազրկվածն է, այլ նրանք, ովքեր փակելով մնացյալ բոլոր ճանապարհները, նրան այլ հնարավորություն չեն թողել, քան դիմել բռնի միջոցների: 

Ալեք Ենիգոմշյան (2010)

Խաղաղ քաղաքացիական պայքարի և զինյալ պայքարի մասին

Մահաթմա Գանդիի և Մարտին Լյութեր Քինգի ընտրած և մղած պայքարի մեթոդն իրոք հոգեկան վեհության դրսևորում է և գերազանցապես մարդկային: Ցավոք, հետապնդված նպատակի իրականացման արդյունավետության տեսանկյունից այն քիչ պարագաներում է արդարացրել իրեն: Արևմտյան Հայաստանի հարցի պարագայում այդ մեթոդը, ցավոք, անհեռանկարային է, չասելու համար անկիրարկելի: Իր հայրենիքից հեռացված, իրեն թշնամի երկրում այդ բռնադատողի հետ զանգվածաբար շփման (հետևաբար քաղաքացիական անհնազանդության) հնարավորությունից զրկված արևմտահայության մնացորդի համար ֆիզիկապես անհնարին էր և շարունակում է անհնարին մնալ ոչ միայն խաղաղ քաղաքացիական պայքարի միջոցով իր իրավունքների ձեռքբերումը, այլ նունիսկ այդ մեթոդի կիրառման փորձը: Սփյուռքահայությունն, ի դեպ, չի խուսափել պայքարի խաղաղ միջոցների փորձերից: 1965թ. զարթոնքից մինչև 1975թ. սփյուռքահայ համայնքների բնակության երկրներում խաղաղ պայքարի բոլոր միջոցները փորձվել են, դժբախտաբար ապարդյուն: 10 տարիների այդ ամուլ փորձերից հետո է, որ հայերն ստիպված դիմեցին զինյալ պայքարի գործելաձևին:

Ալեք Ենիգոմշյան 2011
(Խոսե-Անտոնիո Գուռյարանի «La Bomba» գրքի խմբագրականից, անտիպ

Ախտանիշներ   Մտածողություն և ինտելեկտ

Տարբեր զգացողությունների, ընկալումների, պատկերացումների, ինչպես նաև՝ սրանցից բխող հիշողությունում «պահեստավորած» պատկերների հիման վրա սկիզբ է առնում մտածողության ֆունկցիան։ Մտածողությունն արտաքին աշխարհի զգացողական ընկալումները վերափոխում է գիտելիքների մի համակարգի՝ ընկալումների հատկությունների և փոխհարաբերությունների վերաբերյալ։

Մտածողությունը կարելի է սահմանել որպես հոգեկան ֆունկցիա, որն իրականացնում է արտաքին աշխարհի երևույթների (առարկաների) էական և թաքնված կապերի միջնորդավորված և ընդհանրացված ճանաչումը, ինչպես նաև՝ նրանց ներքին փոխկապակցվածությունը։ Մտածողությունը անհնար է դրսևորել առանց խոսքի և ունի իր տրամաբանական ձևերը, որոնք կներկայացնենք հետագայում։ Մտածողության միջոցով մարդը դուրս է գալիս զգացողական ճանաչողության սահմաններից և ձեռք բերում իր գործունեությունը ծրագրելու և կանխատեսելու ունակություն։

Մտածել, նշանակում է բացահայտել այն օրինաչափություններն ու հատկանիշները, որոնք ակնհայտ չեն, այլ «թաքնված են» երևույթների կամ առարկաների խորքային հարաբերություններում։

Մտածել՝ նշանակում է ոչ թե արտացոլել կամ արձագանքել արտաքինի ազդեցությանը, այլ հիմնվելով նախկին փորձի, զգացողական ճանաչողության արդի փորձի վրա «ստեղծել» նոր տրամաբանական ձևեր՝ հասկացողություններ, դատողություններ և եզրահանգումներ (ինդուկտիվ և դեդուկտիվ բնույթի)։ Այս պրոցեսը, որը կոչվում է ասոցիատիվ, կատարվում է մի շարք փուլերով՝ համադրում, համեմատում, անալիզ, սինթեզ, ընդհանրացում, կոնկրետացում, վերացարկում, որոնց արդյունքում էլ ձևավորվում են վերը նշված տրամաբանական կամ մտածողական ձևերը (հասկացողություն, դատողություն, եզրահանգում)։

Ասոցիատիվ պրոցեսը ներկայացնում է իրենից մի գործընթաց, որի հիմքում ընկած են ասոցիացիաներ, այսինքն՝ տարբեր մտքերի կամ զգացմունքների միջև ստեղծված կապերը, որոնք ակտիվանում են այդ կապերի յուրաքանչյուր տարրի դրդման արդյունքում։ Ուղեղի ասոցիատիվ գործունեության հիմքը պայմանական ռեֆլեքսն է։

Այդ գործընթացում կատարվում է երկու կամ ավելի առարկաների կամ երևույթների ամենապարզ համադրումը և համեմատումը։ Այն է՝ համանման առարկաների (երևույթների) համեմատում և նրանց միջև հայտնաբերված նմանության կամ տարբերության հաստատում։ Այնուհետև կատարվում է անալիզ՝ ամբողջը մասնատվում է առանձին մասերի կամ հատկանիշների առարկայի (երևույթի) ներքին, թաքնված կառուցվածքը ճանաչելու նպատակով։ Մտածողության գործընթացի հաջորդ փուլում կատարվում է սինթեզ, որի իմաստն ու նպատակը մասնատված ամբողջության վերականգնումն է։ Այս ընթացքում երևույթի մասին ձեռք է բերվում նոր գիտելիք, որը նախկինում թաքնված էր։ Սինթեզի միջոցով ձեռք բերված ընդհանուր հասկացողությունները տարածվում են ավելի լայն սահմանների երևույթների և առարկաների վրա, որոնց համար այդ հատկանիշները բնութագրական են։ Այլ կերպ ասած, ընդհանրացման փուլի խնդիրն է ավելի փոքր ընդհանրություններից դեպի ավելի լայն ընդհանրացում, օրինակ՝ զառանցանք — մտածողության խանգարում — հոգեկան ֆունկցիայի ախտահարում — հոգեկան հիվանդություն։ Կոնկրետացումը նախորդ գործողության հակառակ ընթացքն է՝ ավելի լայն ընդհանրացումից դեպի ավելի փոքրը, սահմանափակը։ Վերջապես, մտածողության վերջին փուլի՝ վերացարկման, էությունն այն է, որ մարդը, առանձնացնելով էականն ու գլխավորը, շեղվում է առանձին կոնկրետ պատկերավոր հատկություններից։ Վերը նշված ասոցիատիվ պրոցեսները կազմում են մտածողության հիմքը, հասկացողությունների ձևավորման ուղին։

Ընդունված է առանձնացնել մտածողության հետևյալ ձևերը՝

1. ակնառու-գործնական,
2. ակնառու-պատկերավոր,
3. տրամաբանական կամ վերացական,
4. էվրիստիկ (ստեղծագործական),
5. ինտուիտիվ։

Մարդու ստեղծագործական գործունեության ոլորտում կարևոր է երևակայությունը՝ վերջնական արդյունքի կերպարային պատկերացման հնարավորությունն ու պրոբլեմային իրավիճակի լուծման ծրագրավորումը։ Մտածողությունն իրականացվում է ֆորմալ տրամաբանության օրենքներով՝ նմանակում, երրորդն ավելորդ է, բավարար հիմքեր։

• Մարդու պրակտիկ գործունեության մեջ անմիջականորեն ներգրավված երևույթների և առարկաների կապերի և հարաբերությունների արտացոլում (ճանաչում)։ Այն օգտագործվում է պրակտիկ գործունեության ընթացքում առաջացող խնդիրների լուծման ընթացքում։

• Հիշողությունում պահպանված զանազան երևույթների և առարկաների պատկերների հարաբերությունների և կապերի ճանաչում (արտացոլում)։

• Հասկացողություններն օգտագործելու միջոցով ճանաչել առարկաների և երևույթների միջև եղած կապերն ու առնչությունները։ Մտածողության այս ձևի միջոցով բացահայտվում են այնպիսի երևույթներ, օրինաչափություններ, պատճառահետևանքային կապեր, որոնք չեն ենթարկվում զգացողական, ակնառու-գործնական և պատկերային ճանաչողությանը։ Մտածողության հենց այս ձևն է, որ թույլ է տալիս մարդուն ճանաչել բնության և հասարակության ամենախորքային և թաքնված կապերն ու հարաբերությունները։ Այդ իսկ պատճառով մտածողության այս ձևն անվանում են նաև տեսական։

Հասկացությունները մտածողության ձևերի հիերարխիկ շարքում առաջինն են։ Դրանք արտացոլում են երևույթների կամ առարկաների ամենակարևոր և էական հատկությունները։ Տարբերում ենք հասկացության երկու ձև՝ վերացական և կոնկրետ։

Վերացական հասկացությունն արտահայտում է առարկայի, երևույթի, գործողության վիճակը, որակներն ու հատկությունները։ Սրանք առաջանում են իրականությունից վերացարկվելու պայմաններում՝ էական հատկություններն առանձնացնելու նպատակով։ Այս շարքի հասկացություններից են «հիվանդությունը», «երջանկությունը», «արատը» և այլն։

Կոնկրետ հասկացությունների շարքին են դասվում բուն առարկաների կամ երևույթների հասկացությունները, օրինակ, «հիվանդ», «գրիչ» և այլն։

Դատողությունները մտածողության ձևերից հաջորդն են հիերարխիկ շարքում։ Առաջինները, եթե արտացոլում են առարկաների կամ երևույթների էական հատկանիշներն ու նրանց ընդհանրությունը, ապա դատողություններն արտացոլում են այդ հատկությունների կապերն ու հարաբերությունները։ Այլ կերպ ասած, դատողությունները մտածողության այն ձևն են, որոնք ձևավորվում են հասկացությունների հիման վրա՝ վերջիններիս ժխտմամբ կամ հաստատմամբ։ Մեկից ավելի դատողություններից ձևավորվող նոր դատողությունը կոչվում է եզրահանգում։

Մարդկային միտքը՝ լինելով իրականության ընդհանրացված ճանաչման ձև, իրականանում և արտահայտվում է խոսքի միջոցով։ Մտածողությունն անհնար է առանց լեզվի և խոսքի։

Մտածողությունը դիտվում է որպես ինտելեկտի հիմնական բաղադրիչ։ Ինտելեկտի վերաբերյալ առկա են զանազան մոտեցումներ, որոնք կարելի է միավորել հետևյալ կերպ՝

• Ինտելեկտը մտածողության ֆունկցիաների համատեղությունն է իր նախադրյալներով և «հոգեկան գույքով»։ Ինտելեկտի նախադրյալ են համարվում ուշադրությունը, հիշողությունը, գիտակցությունը, խոսքը և այլն։ Իսկ որպես «գույք»՝ անհատի գիտելիքներն ու հմտությունները։

• Ինտելեկտն անհատի մտավոր ունակությունների հարաբերական կայուն կառուցվածքն է, այն է՝ ռացիոնալ ճանաչողության, մտածողության, կողմնորոշման, քննադատության նոր իրավիճակում հարմարվածողության ունակություն։

• Ինտելեկտը հասկանալու, վերարտադրելու, ձեռք բերած գիտելիքները մոբիլիզացնելու և նոր իրավիճակներում կառուցողականորեն վերամշակելու հնարավորությունն է։

• Ինտելեկտը մարդու խելքի աստիճանն է և մտածողության մեխանիզմների կիրառման ունակությունը։

• Ինտելեկտը բարդ համալիր հասկացություն է, որը միավորում է դատողություններ և եզրահանգումներ կատարելու անհատի ունակությունը, գլխավորն առանձնացնելու, նոր իրավիճակում հարմարվելու, գիտելիքներ կուտակելու և գործնականում դրանք կիրառելու, ստեղծագործելու հնարավորությունները։